مقدمه
در سال‌های اخیر متخصصان و والدین به اختلات دوران کودکی بیشتر توجه می‌کنند. شروع زودرس اختلالات دوران کودکی با گذشت زمان موجب مقاومت به درمان و نتایج درمانی ضعیف‌تر می‌شود [2 ،1]. اختلالات اضطرابی از رایج‌ترین اختلالات روانی در کودکی به شمار می‌آیند که به واسطه مکانیزم‌های زیربنایی مشترک همایندی بالایی با دیگر اختلالات روانی دارند و معمولاً با مشکلات فراگیر در طول زندگی همراه هستند [4 ،3]. طبق برآوردها، اختلالات اضطرابی 9 درصد از کودکان پیش‌دبستانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد [5]. ماهیت تحولی این نشانگان سبب شده است نرخ این اختلالات با گذشت زمان افزایش یابد، بهگونهایکه در یک سال گذشته 25 درصد از نوجوانان از اختلال اضطرابی و 10 درصد آن‌ها از اختلال خلقی شکایت داشته‌اند [6]. کودکان پیش‌دبستانی با تشخیص اختلال اضطرابی به احتمال زیاد با ملاک‌های افسردگی و اختلال نافرمانی مقابله‌ای همبودی دارند [10-7]. درمان‌نکردن نشانگان اضطراب و افسردگی با اختلال در کارکرد خانواده، غیبت در مدرسه، مشکل در عملکرد تحصیلی و روابط اجتماعی در جوانی همراه خواهد بود [12 ،11]. 
بارت برنامه جهانی درمان سی.بی.تی را به منظور پیشگیری از اضطراب در کودکان ابداع کرد [14 ،13]. کارآمدی این درمان در مقیاس جهانی در قالب کارآزمایی‌های تصادفی ارزیابی شده است [15]. کارایی این درمان سبب شد در سال 2004، سازمان بهداشت جهانی آن را به عنوان یک راه‌حل برای نشانگان اضطراب و افسردگی در کودکان به رسمیت بشناسد. درمان شناختی‌رفتاری مبتنی بر برنامه پیشگیری از اضطراب در اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا انجام شده است. محبوب‌ترین برنامه جهانی پیشگیری از اضطراب، برنامه دوستان است که اولین بار در استرالیا توسعه یافت. درمان شناختی‌رفتاری به عنوان مجموعه‌ای از روش‌های روان‌درمانی بدون دارو در درمان نشانگان بالینی در کودکان و نوجوانان به کار برده می‌شود و اثربخشی آن در پاره‌ای از مطالعات گزارش شده است [18-16]. 
از سوی دیگر نگاهی ژرف به ساختار خانوادگی کودکان مضطرب نشان می‌دهد نشانگان اضطرابی علاوه بر کودک در یکی از افراد خانواده، مخصوصاً والدین و غالباً مادر وجود دارد. مطالعات خانوادگی و ژنتیکی گویای افزایش خطر ابتلا به اضطراب در فرزندان والدین مبتلا به اختلالات اضطراب و افسردگی است [3]. انتقال بین نسلی عوامل خطر، ممکن است بازتابی از عوامل ژنتیکی به‌خصوص اضطراب و افسردگی والدین باشد که در قالب مؤلفه‌های تربیتی ظهور یافته است و موجب کنترل و یا طرد افراطی کودکان می‌شود و احساس رقابت را در کودک محدود و رفتار مضطربانه و اجتنابی را تشویق می‌کند [20 ،19]. پیشینه پژوهشی از تراکم خانوادگی اختلالات اضطرابی حمایت می‌کند [4 ،3]. کودکان پیش‌دبستانی با تشخیص اختلالات اضطرابی احتمالاً مادرانی با تشخیص جاری اختلال اضطرابی دارند. بیشتر مطالعات بر نقش ارتباطات والد کودک و سبک‌های فرزندپروری متکی هستند و با کنترل عوامل اجتماعی از قبیل محدودیت در استفاده از مهدکودک و قرارگرفتن در معرض زمینه‌های چالش اجتماعی، به حل اضطراب کودک یاری می‌رسانند [22 ،21]. 
مؤلفه مهم در درمان متمرکز بر کودک، بهبود رابطه والدین با کودک است. بدین منظور سطوح تعارض بین والدین و کودک کاهش می‌یابد و فرایند تعامل آن‌ها و مهارت‌های حل مسئله تسهیل می‌شود. مطالعات گویای آن است که الگوهای تعامل مثبت از قبیل گوش‌دادن فعال، تماس چشمی، همدلی، تصریح و خلاصه‌سازی به جای انتقاد و منع منقطع‌ساختن سخنان دیگری، می‌تواند در ارتقای تعامل کودک و والدین مؤثر باشد [23]. 
 درمان تعاملی والد-کودک (PCIT) درمانی متکی بر شواهد، کوتاه‌مدت و مبتنی بر نظریه دل‌بستگی و یادگیری اجتماعی است که در کودکان دو تا هشت ساله با سابقه رفتار‌های مخرب به کار برده می‌شود. این درمان از طریق پیوند بازی‌درمانی با آموزش‌های رفتاری والدین، درصدد تغییر رفتار و تعاملات دوگانه کودک و والد است. زیربنای فکری این رویکرد بر این باور استوار است که کودکان خردسال توانایی‌های شناختی کافی برای تغییر رفتار‌های مشکل‌زا ندارند، از این‌رو درمان تعاملی به جای درگیرساختن مستقیم کودک با مشکلات، بر تغییر بافت محیطی اولیه و تعاملات والد و کودک متمرکز می‌شود. این درمان بر بهبود تعاملات خانواده، توجه مثبت، حل مسئله و ثبات متکی است. از ویژگی‌های متمایزکننده این درمان استفاده منظم از آموزش والدین است. والدین به منظور تقویت رفتار‌های مثبت خودبه‌خودی در کودک آموزش‌های لازم را دریافت می‌کنند. پس از تسلط‌یافتن پدر و مادر بر مهارت‌های هدف، دیگر اعضای خانواده وارد این تعامل می‌شوند تا بر استفاده باثبات از نظم رفتاری و به‌ویژه به‌کارگیری تایم‌اوت مبادرت ورزند. 
کارآزمایی‌های بالینی بیانگر آن است که درمان تعاملی با بهبود قابل توجه رفتار‌های مخرب کودک و پریشانی والدین همراه است و سبب افزایش اعتماد والدین به توانایی مدیریت رفتار‌های دشوار کودک می‌شود [28-24]. در دو مطالعه [30 ،29] از درمان تعاملی والد کودک در کاهش نشانگان اضطراب جدایی با موفقیت استفاده شد. همچنین در دو مطالعه [32 ،31] از درمان تعاملی با هدف کاهش علائم افسردگی استفاده شد که با نتایج امیدبخشی همراه بود. 
 امروزه نگاه به پدیده اعتیاد از چارچوبی فردگرایانه و تک‌عاملی به سمت رویکردهای بوم‌شناختی و چندعاملی در حال تغییر است. این تحول نگرش بسترساز ظهور دیدگاهی کل‌نگر شده است که خانواده را نیز دربر می‌گیرد. کودکان از آسیب‌پذیرترین اعضای خانواده نسبت به سوء رفتار‌های ناشی از وابستگی به مواد به شمار می‌آیند. در بریتانیا تخمین زده می‌شود که والدین 2 تا 3 درصد از کودکان زیر شانزده سال مصرف‌کننده مواد باشند [33]. گرچه مشکلات تربیتی و ارتباطی در تمامی والدین مصرف‌کننده مواد مشاهده نمی‌شود، اما این روند رو به افزایش است. کودکان دارای والدین مضطرب ریسک بالایی نسبت به ابتلا به اختلال سوء مصرف مواد دارند و این عامل بازتاب‌دهنده لزوم مداخلات زودهنگام است [34].
 چالشی ذهنی که مدت‌هاست اذهان درمانگران کودک را به خود معطوف ساخته است، وجود نوعی دوگانه‌نگری در تبیین ابعاد سبب‌شناختی اختلالات اضطرابی است. دو بُعد شناختی کودک و تعاملی والد کودک هر یک به میزانی تبیین‌کننده نشانگان اضطرابی در کودکان هستند. درمانگران شناختی، وجود شناخت‌های ناکارآمد را از دلایل شکل‌گیری نشانگان مذکور بر می‌شمارند، حال آنکه طرفداران رویکرد تعاملی، نوک تیز انتقادات خود را نسبت به درمان‌های شناختی در کودکان پیش‌دبستانی، به ناتوانی‌های شناختی کودکان در بهره‌گیری از درمان‌ها معطوف می‌سازند. از آنجا که کارآمدی دارودرمانی در مورد اختلالات اضطرابی به وضوح روشن نیست [35] و این رویکرد‌های درمانی تا به حال در حیطه درمان اعتیاد کارآزمایی بالینی نشده است و بسیاری از والدین از دارودرمانی به دلیل عوارض جانبی آن امتناع می‌ورزند، در مطالعه حاضر دو درمان شناختی‌رفتاری (معطوف به کودک) و درمان تعاملی والد کودک بررسی و مقایسه شده است. 
روش
پژوهش حاضر از نوع نیمه‌آزمایشی با پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری است. با توجه به حیطه مطالعاتی مدنظر، جامعه آماری این مطالعه را فرزندان مادران مصرف‌کننده متادون تشکیل دادند که به دو کلینیک ترک اعتیاد در شهر تهران مراجعه کرده بودند. نحوه انتخاب نمونه پژوهش به این صورت بود که از روان‌پزشکان و روان‌شناسان دو مرکز مربوطه درخواست شد کودکانی را به پژوهشگر معرفی کنند که بر اساس معیارهای تشخیصی TR-DSM به یک یا چند مورد از اختلال‌های اضطراب فراگیر، اضطراب جدایی و یا اضطراب اجتماعی مبتلا هستند و به شرکت در پژوهش تمایل دارند. در طول سه ماه، 90 مادر و کودک داوطلب به پژوهشگر ارجاع داده شد و درنهایت از بین داوطلبان، با توجه به مصاحبه بالینی ساختاریافته (SCID) و ملاک‌های ورود و خروج پژوهش، 80 مادر و کودک با تشخیص پایه اختلال اضطرابی به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. داده‌های پژوهش حاضر در آذر 1394 تا آبان 1395 جمع‌آوری شدند. 
در هفته‌های سوم تا هشتم 5 نفر به دلایلی ازجمله غیبت در جلسات درمانی و گزارش تست ادرار مثبت از پژوهش خارج شدند. 75 شرکت‌کننده به طور تصادفی و با استفاده از نرم‌افزار اکسل در قالب سه گروه کاربندی شدند. ملاک‌های ورود و خروج پژوهش توسط یک روان‌پزشک و یک روان‌شناس بالینی کنترل و از پایایی میان ارزیاب‌ها اطمینان حاصل شد. ملاک‌های ورود عبارت بودند از: دامنه سنی 5 تا 7 سال در کودکان، سابقه حداقل سه ماه مصرف متادون توسط مادر با دُز مفروض، تشخیص اختلال اضطرابی در کودک و مادر بر اساس DSM4، دامنه سنی 45-20 سال برای مادران و توانایی خواندن و نوشتن. ملاک‌های خروج برای مادران و کودکان عبارت بودند از: نداشتن هوشبهر طبیعی، استفاده بیش از سه ماه از داروهای روان‌پزشکی به دلیل احتمال اثرگذاری بر نشانگان روان‌شناختی، بیش از دو جلسه غیبت در جلسات درمانی، تک والد بودن کودک و یا ناتنی‌بودن والد یا والدین و تست ادرار مثبت با آستانه مفروض مبنی بر پایبندنبودن به فرایند پرهیز از مصرف مورفین. 
یک روان‌پزشک و روان‌شناس بالینی آشنا با درمان‌های شناختی‌رفتاری و تعاملی فرایند درمانی را به صورت گروهی هدایت کرد. صورت‌جلسه درمان تعاملی پس از ترجمه برای بررسی و تأیید در اختیار سه تن از متخصصان حیطه درمان اختلالات اضطراب در کودکان قرار گرفت و با توجه به میزان قابل قبول شاخص اعتبار میان ارزیابان، تأیید شد. درمان شناختی‌رفتاری و درمان تعاملی والد کودک در قالب دو فاز کلی تعامل مستقیم با کودک (برای بهبود ارتباط) و تعامل مستقیم با مادر (برای تمرین نظم تعاملی) اجرا شد. بدنه اصلی داده‌های جمع‌آوری‌شده به روش کاغذ و قلم متکی بود، از این‌رو در ابتدای پژوهش و در قالب خط پایه از پرسش‌نامه اضطراب کودک اسپنس فرم والدین استفاده شد. با توجه به محدودیت سنی و نبود تحول شناختی در کودکان 5 تا 7 ساله، امکان استفاده از پرسش‌نامه‌های خودگزارشی ممکن نبود و استفاده از فرم والدین مقیاس اضطراب مدنظر قرار گرفت. 
با گذشت دو هفته از پایان فرایند درمان، تمام کودکان برای دومین بار و این بار در قالب پس‌آزمون، با پرسش‌نامه ذکرشده ارزیابی شدند. به منظور بررسی ثبات تغییرات درمانی در طول زمان، شش ماه پس از اجرای پس‌آزمون و برای سومین بار آزمون اضطراب اجرا شد. به منظور اطمینان از پایبندی آزمودنی‌ها به فرایند پرهیز از مصرف مواد، هفته‌ای یک بار و به طور تصادفی از آزمودنی‌ها تست ادرار با آستانه سیصد نانوگرم در میلی‌لیتر گرفته شد. از آنجایی که متادون حاوی مورفین نیست، تست مورفین را مثبت نمی‌کند و مصرف مورفین در خلال دوره مصرف متادون از طریق فرایند‌های تشخیصی قابل بررسی است. 
تمامی مراحل مطالعه بر اساس آخرین نسخه از اعلامیه هلسینکی انجام پذیرفت. با توجه به انتظار چندین ماهه گروه کنترل در لیست انتظار، این گروه پس از پایان پژوهش، پنج جلسه گروه‌درمانی شناختی‌رفتاری و درمان تعاملی را دریافت کردند. در این پژوهش با درنظرگرفتن یک‌سویه بودن آزمون و مبنا قراردادن 645/1=Z، 05/0=𝛼 و همچنین توان آزمون 84/0=𝛽-1 حجم نمونه در هر گروه 25 نفر برآورد شد.
ابزار پژوهش
مصاحبه بالینی ساختاریافته (SCID)
این مصاحبه نوعی مصاحبه بالینی است که برای تشخیص اختلال‌های محور یک بر اساس DSM-IV به کار می‌رود. ضریب پایایی بین ارزیاب‌ها برای مصاحبه بالینی ساختاریافته، 60/0 گزارش شده است [36]. توافق تشخیصی این ابزار به زبان فارسی برای بیشتر تشخیص‌های خاص و کلی با پایایی بالاتر از 60/0 مطلوب بوده است. ضریب کاپا برای تمام تشخیص‌های فعلی و تشخیص‌های طول عمر به ترتیب 52/0 و 55/0 به دست آمد [37].
پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی 
پژوهشگر این پرسش‌نامه را به منظور جمع‌آوری اطلاعات فردی نظیر سن، تحصیلات، وضعیت تأهل، اشتغال و مدت زمان مصرف مواد تهیه کرد.
مقیاس اضطراب کودکان اسپنس (SCAS)
 این مقیاس یکی از ابزار‌های پرکاربرد در ارزیابی ابعاد نشانگان اضطراب به شمار می‌آید. این ابزار قابلیت ارزیابی اضطراب را در کودکان پیش‌دبستانی دارد. فرم والد این مقیاس 38 گویه دارد و در قالب طیف لیکرت 0 (هرگز) تا 3 (همیشه) درجه‌بندی شده که بیشترین نمره کسب‌شده 114 است. این مقیاس نشانگان اضطراب را در شش زیرگروه اضطراب جدایی، فوبی اجتماعی/آگورا فوبی، اضطراب فراگیر، فوبی خاص، ترس از جراحت و وسواس فکری‌عملی ارزیابی می‌کند. این پرسش‌نامه ثبات درونی قابل قبولی (آلفای کرونباخ 89 درصد) دارد [38]. همچنین پایایی و روایی ورژن ژاپنی این مقیاس مطلوب گزارش شده است [39]. 
تجزیه‌وتحلیل آماری
در مطالعه حاضر داده‌های توصیفی در قالب میانگین و انحراف استاندارد ارائه شده است. در بخش تحلیل‌های استنباطی، با توجه به وجود طرح مستقل در قالب پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری و مقایسه سه گروه شرکت‌کننده شامل دو گروه درمان و یک گروه کنترل و همچنین فاصله‌ای‌بودن مقیاس اضطراب کودک از آزمون کمّی تحلیل واریانس با اندازه‌های تکراری استفاده شد [40]. برای مقایسه نمره‌ها در مرحله پیش‌آزمون از آزمون تی مستقل و به منظور ارزیابی ویژگی‌های جمعیت‌شناختی از آزمون کیفی کای اسکوئر و به منظور تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS نسخه 19 استفاده شد.
نتیجه‌گیری
ویژگی‌های جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان
 جدول شماره 1 وضعیت جمعیت‌شناختی 75 شرکت‌کننده پژوهش را نشان می‌دهد. بررسی آماری به وسیله آزمون کای اسکوئر گویای آن است که توزیع آزمودنی‌ها در دو شاخص سن و درآمد ماهیانه تفاوت معناداری را نشان می‌دهد  (05/0<P).

در جدول شماره 2 توزیع شرکت‌کنندگان مطالعه بر اساس تشخیص ارائه شده است. در این جدول تشخیص‌های انجام‌گرفته بر اساس ملاک‌های DSM-IV ارائه شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود بین تشخیص‌های مادران و کودکان در سه اختلال اضطراب جدایی، اضطراب فراگیر و فوبی خاص تفاوت معناداری وجود دارد (05/0>P). بین سه گروه پژوهش از نظر توزیع تشخیصی تفاوت معناداری مشاهده نمی‌شود  (05/0<P).

میانگین و انحراف استاندارد نمره‌های اضطراب 
در جدول شماره 3، میانگین و انحراف استاندارد نمره‌های شاخص اضطراب کودک نشان داده شده است. در این جدول میانگین و انحراف استاندارد نمره‌های اضطراب در دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون ارائه شده است. به منظور ارزیابی تفاوت نمره‌های آزمودنی‌ها قبل از فرایند مداخله، این نمره‌ها در مرحله پیش‌آزمون به وسیله آزمون تی مستقل ارزیابی شد. نتایج نشان داد بین گروه‌های پژوهش در شاخص اضطراب تفاوت معناداری وجود ندارد (05/0<P). مقایسه نمره‌های پیش‌آزمون و پس‌آزمون نشان می‌دهد تفاوت نمره‌های اضطراب در دو گروه درمان در مرحله پس‌آزمون معنادار است. میانگین و انحراف استاندارد نمره‌های اضطراب در گروه شناختی‌رفتاری 24/3±72/94 در مرحله پیش‌آزمون، در برابر 14/2±71/89 در مرحله پس‌آزمون و در گروه تعاملی 97/2±21/95 در مرحله پیش‌آزمون، در برابر 81/3±09/91 در مرحله پس‌آزمون است. 
 

با توجه به یافته‌های مذکور اثربخشی درمان شناختی‌رفتاری و تعاملی بر متغیر اضطراب در مرحله پس‌آزمون معنادار است (01/0>P). همچنین مقایسه اثربخشی دو درمان شناختی‌رفتاری و تعاملی نشان داد تفاوت معناداری بین دو درمان مذکور در کاهش اضطراب وجود ندارد(65/0<P).
آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌های تکراری
جدول شماره 4 نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌های تکراری است که نشان می‌دهد تفاوت نمره‌ها در مرحله پیگیری معنادار نیست. بدین ترتیب اثربخشی هر دو درمان شناختی‌رفتاری و تعاملی بر شاخص اضطراب تنها در مرحله پس‌آزمون نسبت به گروه کنترل معنادار است (001/0>P). 

بحث
این پژوهش با هدف مقایسه اثربخشی دو رویکرد درمانی شناختی‌رفتاری و تعاملی والد کودک بر شاخص اضطراب در کودکان 5 تا 7 ساله تهرانی دارای مادر مصرف‌کننده متادون انجام پذیرفت. نتایج پژوهش نشان داد هر دو رویکرد درمانی در کاهش نشانگان اضطراب اثربخشی معناداری را نسبت به گروه کنترل داشتند. بررسی پیشینه پژوهشی حاکی از آن است که همسو با یافته‌های این مطالعه، چندین پژوهش گویای اثربخشی درمان شناختی‌رفتاری مبتنی بر برنامه پیشگیری از اضطراب است. نیل و کریستین [16] در قالب پژوهشی سیستماتیک، 27 مطالعه انجام‌شده در سال 2009 را تحلیل کردند که با هدف بررسی کارآمدی درمان شناختی‌رفتاری در قالب مداخلات پیشگیرانه و زودهنگام و در زمینه مشکلات سلامت روان در کودکان صورت پذیرفته بود و اثربخشی این درمان بر نشانگان اضطراب را مطلوب گزارش کردند. در مطالعه فراتحلیلی [17]، اثربخشی درمان شناختی‌رفتاری بر نشانگان اضطراب کودکان در مرحله پس‌آزمون اندک اما معنادار گزارش شد. همچنین در پژوهش اورا و همکاران [18] اثربخشی درمان شناختی‌رفتاری مبتنی بر برنامه پیشگیری از اضطراب در نمونه‌ای از کودکان ژاپنی استفاده شد که مؤثر گزارش شده است. 
به دلیل محدودیت در ارائه درمان به کودکان خردسال، از روش‌های درمانی برای کودکان بزرگتر بیشتر حمایت می‌شود. این محدودیت‌ها می‌تواند شامل توانایی‌های فراشناختی، زبان دریافتی و بیانی در دوران کودکی باشد [41]. محدودیت‌های مذکور بسترساز شکل‌گیری درمان‌های تعاملی شده‌اند. 
در بررسی پیشینه پژوهشی در زمینه کارآمدی درمان تعاملی بر نشانگان اضطراب تنها یک مطالعه مشاهده شد. پولیافاگو و همکاران [42] از رویکرد تعاملی در درمان اختلالات اضطرابی در کودکان استفاده کردند که نتایج گویای اثربخشی درمان مذکور بود. نکته حائز اهمیت سبب‌شناسی اولیه اختلال افسردگی است. پژوهش‌ها حاکی از آن است که اضطراب قبل از افسردگی ظاهر می‌شود. امروزه کارآمدی برنامه‌های پیشگیرانه افسردگی در کودکان زیر سؤال رفته است [43]. استالرد و همکاران [44] نیز نتایج مشابهی را در سال 2012 گزارش کردند. از این‌رو برنامه‌های جهانی بیش از آنکه بر درمان افسردگی متمرکز باشند، به اضطراب می‌پردازند. البته نتایجی مبنی بر کارآمدی این درمان در اختلال افسردگی وجود دارد. برای نمونه، لابی و همکاران [31] برای بهره‌گیری از درمان شناختی‌رفتاری، از رویکرد تعاملی در درمان افسردگی 54 کودک 3 تا 6 ساله بدون توانایی‌های فراشناختی استفاده کردند که با نتایج موفقیت‌آمیزی همراه بود. همچنین در مطالعه لنز و همکاران [32] از درمان تعاملی با هدف کاهش نشانگان افسردگی در کودکان پیش‌دبستانی با موفقیت استفاده شد. 
بین باورها و انتظارات والدین با اختلالات اضطرابی در کودکان ارتباط وجود دارد. کورتلاندر و همکاران [45] مادران کودکان مضطرب را با مادران گروه کنترل بر اساس انتظارتشان از فرزند خود در پاسخ به موقعیت‌های اضطراب‌زا مقایسه کردند. مادران کودکان مضطرب انتظارات بیشتر، مهارت‌های سازگاری و اعتماد کمتری به خود نسبت به مدیریت تکالیف نشان دادند. در این راستا شمیر و همکاران [46] نشانگان اضطرابی را در نمونه‌ای مشتمل بر 104 کودک پیش‌دبستانی را که بر اساس شاخص بازداری رفتاری بالا و پایین انتخاب شده بودند با اضطراب صفتی مادر و سبک دل‌بستگی ناایمن مرتبط گزارش دادند. میزان زیادی از اختلالات اضطرابی والدین با بیش‌کنترلی و رفتار‌های منفی والدین ارتباط دارد [47]. پژوهش شمیر و همکاران کوششی برای مقایسه دو درمان مبتنی بر کودک از یک‌سو و رویکرد تعاملی والد کودک از سوی دیگر بود. نتایج مطالعه حاضر نشان داد هر دو درمان شناختی‌رفتاری و تعاملی بر شاخص اضطراب کودک اثربخشی معناداری دارند؛ گرچه بین اثربخشی دو درمان مذکور تفاوت معناداری مشاهده نشد. یافته‌های مذکور می‌تواند در عرصه پیشگیری و درمان اختلالات اضطرابی ارزشمند باشد. 
یافته‌های این پژوهش با محدودیت‌هایی همراه بود. عمده‌ترین این محدودیت‌ها عبارت بودند از: مقطعی‌بودن مطالعه مانع نتیجه‌گیری کلی و پیش‌بینی جامع شد؛ استفاده از روش ارزیابی خودگزارشی در موضوعات حساسیت برانگیز تمایل به ایجاد تصویر مطلوب اجتماعی و سوگیری‌های احتمالی را تسهیل می‌سازد. 
پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی از نمونه‌ای با حجم وسیع‌تر استفاده شود تا به واسطه خطای آماری کمتر و معناداری واقعی بتوان با اطمینان بیشتری درباره ویژگی‌های جامعه مذکور اظهار نظر کرد. همچنین پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی اثرات تعاملی دو درمان بررسی شود. به منظور ارزیابی‌های دقیق‌تر، شایسته است از ابزارهای عصب روان‌شناختی در کنار پرسش‌نامه‌ها استفاده کرد.
سپاسگزاری
 نویسندگان از تمامی افرادی که در این مطالعه شرکت کردند و در تسهیل فرایند پژوهش یاری رساندند به‌خصوص مدیریت و کارکنان مرکز درمان سوء مصرف مواد بیژن که تأمین مالی طرح تحقیقاتی را بر عهده داشتند کمال تشکر و قدردانی را دارند. بنا به اظهار نویسنده مسئول مقاله، تعارض منافع وجود نداشته است.
 

References

1. Ramsawh HJ, Weisberg RB, Dyck I, Stout R, Keller MB. Age of onset, clinical characteristics, and 15-year course of anxiety disorders in a prospective, longitudinal, observational study. Journal of Affective Disorders. 2011; 132(1-2):260–4. doi: 10.1016/j.jad.2011.01.006
2. Luby JL, Si X, Belden AC, Tandon M, Spitznagel E. Preschool depression. Archives of General Psychiatry. 2009; 66(8):897. doi: 10.1001/archgenpsychiatry.2009.97
3. Beesdo K, Knappe S, Pine DS. Anxiety and anxiety disorders in children and adolescents: Developmental issues and implications for DSM-V. Psychiatric Clinics of North America. 2009; 32(3):483–524. doi: 10.1016/j.psc.2009.06.002
4. Rapee RM, Schniering CA, Hudson JL. Anxiety disorders during childhood and adolescence: Origins and treatment. Annual Review of Clinical Psychology. 2009; 5(1):311–41. doi: 10.1146/annurev.clinpsy.032408.153628
5. Wichstrøm L, Berg-Nielsen TS, Angold A, Egger HL, Solheim E, Sveen TH. Prevalence of psychiatric disorders in preschoolers. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2011; 53(6):695–705. doi: 10.1111/j.1469-7610.2011.02514.x
6. Kessler RC, Petukhova M, Sampson NA, Zaslavsky AM, Wittchen H-U. Twelve-month and lifetime prevalence and lifetime morbid risk of anxiety and mood disorders in the United States. International Journal of Methods in Psychiatric Research. 2012; 21(3):169–84. doi: 10.1002/mpr.1359
7. Dougherty LR, Tolep MR, Bufferd SJ, Olino TM, Dyson M, Traditi J, et al. Preschool anxiety disorders: Comprehensive assessment of clinical, demographic, temperamental, familial, and life stress correlates. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology. 2013; 42(5):577–89. doi: 10.1080/15374416.2012.759225
8. Birmaher B, Ehmann M, Axelson DA, Goldstein BI, Monk K, Kalas C, et al. Schedule for affective disorders and schizophrenia for school-age children (K-SADS-PL) for the assessment of preschool children – A preliminary psychometric study. Journal of Psychiatric Research. 2009; 43(7):680–6. doi: 10.1016/j.jpsychires.2008.10.003
9. Lavigne JV, LeBailly SA, Hopkins J, Gouze KR, Binns HJ. The prevalence of ADHD, ODD, depression, and anxiety in a community sample of 4-year-olds. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology. 2009; 38(3):315–28. doi: 10.1080/15374410902851382
10. Lavigne JV, Gibbons RD, Christoffel KK, Arend R, Rosenbaum D, Binns H, et al. Prevalence rates and correlates of psychiatric disorders among preschool children. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. 1996; 35(2):204–14. doi: 10.1097/00004583-199602000-00014
11. Hopkins J, Lavigne JV, Gouze KR, LeBailly SA, Bryant FB. Multi-domain models of risk factors for depression and anxiety symptoms in preschoolers: Evidence for common and specific factors. Journal of Abnormal Child Psychology. 2013; 41(5):705–22. doi: 10.1007/s10802-013-9723-2
12. Katz SJ, Conway CC, Hammen CL, Brennan PA, Najman JM. Childhood social withdrawal, interpersonal impairment, and young adult depression: A mediational model. Journal of Abnormal Child Psychology. 2011; 39(8):1227–38. doi: 10.1007/s10802-011-9537-z
13. Barrett PM, Dadds MR, Rapee RM. Family treatment of childhood anxiety: A controlled trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 1996; 64(2):333–42. doi: 10.1037/0022-006x.64.2.333
14. Barrett PM. Evaluation of cognitive-behavioral group treatments for childhood anxiety disorders. Journal of Clinical Child Psychology. 1998; 27(4):459–68. doi: 10.1207/s15374424jccp2704_10
15. Barrett P, Turner C. Prevention of anxiety symptoms in primary school children: Preliminary results from a universal school-based trial. British Journal of Clinical Psychology. 2001; 40(4):399–410. doi: 10.1348/014466501163887
16. Neil AL, Christensen H. Efficacy and effectiveness of school-based prevention and early intervention programs for anxiety. Clinical Psychology Review. 2009; 29(3):208–15. doi: 10.1016/j.cpr.2009.01.002
17. Teubert D, Pinquart M. A meta-analytic review on the prevention of symptoms of anxiety in children and adolescents. Journal of Anxiety Disorders. 2011; 25(8):1046–59. doi: 10.1016/j.janxdis.2011.07.001
18. Urao Y, Yoshinaga N, Asano K, Ishikawa R, Tano A, Sato Y, et al. Effectiveness of a cognitive behavioural therapy-based anxiety prevention programme for children: a preliminary quasi-experimental study in Japan. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health. 2016; 10:4. doi: 10.1186/s13034-016-0091-x
19. Goodman SH, Gotlib IH. Risk for psychopathology in the children of depressed mothers: A developmental model for understanding mechanisms of transmission. Psychological Review. 1999; 106(3):458–90. doi: 10.1037/0033-295x.106.3.458
20. Wood JJ, McLeod BD, Sigman M, Hwang W-C, Chu BC. Parenting and childhood anxiety: Theory, empirical findings, and future directions. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2003; 44(1):134–51. doi: 10.1111/1469-7610.00106
21. McLeod BD, Wood JJ, Weisz JR. Examining the association between parenting and childhood anxiety: A meta-analysis. Clinical Psychology Review. 2007; 27(2):155–72. doi: 10.1016/j.cpr.2006.09.002
22. Van der Bruggen CO, Stams GJJM, Bögels SM. Research Review: The relation between child and parent anxiety and parental control: A meta-analytic review. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2008; 49(12):1257–69. doi: 10.1111/j.1469-7610.2008.01898.x
23. Stallard P. A clinician's guide to think good-feel good: Using CBT with children and young people. New Jersey: John Wiley & Sons; 2005.
24. Abrahamse ME, Junger M, Chavannes EL, Coelman FJG, Boer F, Lindauer RJL. Parent–child interaction therapy for preschool children with disruptive behaviour problems in the Netherlands. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health. 2012; 6(1):24. doi: 10.1186/1753-2000-6-24
25. Hood KK, Eyberg SM. Outcomes of parent-child interaction therapy: Mothers' reports of maintenance three to six years after treatment. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology. 2003; 32(3):419-29. doi: 10.1207/s15374424jccp3203_10
26. Nixon RDV, Sweeney L, Erickson DB, Touyz SW. Parent-child interaction therapy: A comparison of standard and abbreviated treatments for oppositional defiant preschoolers. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2003; 71(2):251–60. doi: 10.1037/0022-006x.71.2.251
27. Nixon RDV, Sweeney L, Erickson DB, Touyz SW. Parent–child interaction therapy: One- and two-year follow-up of standard and abbreviated treatments for oppositional preschoolers. Journal of Abnormal Child Psychology. 2004; 32(3):263–71. doi: 10.1023/b:jacp.0000026140.60558.05
28. Schuhmann EM, Foote RC, Eyberg SM, Boggs SR, Algina J. Efficacy of parent-child interaction therapy: Interim report of a randomized trial with short-term maintenance. Journal of Clinical Child Psychology. 1998; 27(1):34–45. doi: 10.1207/s15374424jccp2701_4
29. Pincus DB, Eyberg SM, Choate ML. Adapting parent-child interaction therapy for young children with separation anxiety disorder. Education and Treatment of Children. 2005; 28(2):163-81.
30. Choate ML, Pincus DB, Eyberg SM, Barlow DH. Parent-child interaction therapy for treatment of separation anxiety disorder in young children: A pilot study. Cognitive and Behavioral Practice. 2005; 12(1):126–35. doi: 10.1016/s1077-7229(05)80047-1
31. Luby J, Lenze S, Tillman R. A novel early intervention for preschool depression: Findings from a pilot randomized controlled trial. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2011; 53(3):313–22. doi: 10.1111/j.1469-7610.2011.02483.x
32. Lenze SN, Pautsch J, Luby J. Parent-child interaction therapy emotion development: A novel treatment for depression in preschool children. Depression and Anxiety. 2010; 28(2):153–9. doi: 10.1002/da.20770
33. Barnard M, McKeganey N. The impact of parental problem drug use on children: What is the problem and what can be done to help. Addiction. 2004; 99(5):552–9. doi: 10.1111/j.1360-0443.2003.00664.x
34. Bittner A, Egger HL, Erkanli A, Jane Costello E, Foley DL, Angold A. What do childhood anxiety disorders predict. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2007; 48(12):1174–83. doi: 10.1111/j.1469-7610.2007.01812.x
35. Wagner KD. Efficacy of sertraline in the treatment of children and adolescents with major depressive disorder two randomized controlled trials. JAMA. 2003; 290(8):1033. doi: 10.1001/jama.290.8.1033
36. First MB, Spitzer RL, Gibbon M, Williams JB. Structured clinical interview for DSM-IV-TR axis I disorders, research version, patient edition. New York: New York State Psychiatric Institute; 2002.
37. Sharifi V, Assadi SM, Mohammadi MR, Amini H, Kaviani H, Semnani Y, et al. [A Persian translation of the structured clinical interview for diagnostic and statistical manual of mental disorders (Persian)]. Comprehensive Psychiatry. 2009; 50(1):86–91. doi: 10.1016/j.comppsych.2008.04.004
38. Nauta MH, Scholing A, Rapee RM, Abbott M, Spence SH, Waters A. A parent-report measure of children’s anxiety: Psychometric properties and comparison with child-report in a clinic and normal sample. Behaviour Research and Therapy. 2004; 42(7):813–39. doi: 10.1016/s0005-7967(03)00200-6
39. Ishikawa S, Sato H, Sasagawa S. Anxiety disorder symptoms in Japanese children and adolescents. Journal of Anxiety Disorders. 2009; 23(1):104–11. doi: 10.1016/j.janxdis.2008.04.003
40. Shadish WR, Cook TD, Campbell DT. Experimental and quasi-experimental designs for generalized causal inference. Boston: Cengage learning; 2002.
41. Smith KE, Hudson JL. Metacognitive beliefs and processes in clinical anxiety in children. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology. 2013; 42(5):590–602. doi: 10.1080/15374416.2012.755925
42. Puliafico AC, Comer JS, Pincus DB. Adapting parent-child interaction therapy to treat anxiety disorders in young children. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 2012; 21(3):607–19. doi: 10.1016/j.chc.2012.05.005
43. Spence SH, Shortt AL. Research review: Can we justify the widespread dissemination of universal, school-based interventions for the prevention of depression among children and adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2007; 48(6):526–42. doi: 10.1111/j.1469-7610.2007.01738.x
44. Stallard P, Sayal K, Phillips R, Taylor JA, Spears M, Anderson R, et al. Classroom based cognitive behavioural therapy in reducing symptoms of depression in high risk adolescents: Pragmatic cluster randomised controlled trial. BMJ. 2012; 345:6058. doi: 10.1136/bmj.e6058
45. Kortlander E, Kendall PC, Panichelli-Mindel SM. Maternal expectations and attributions about coping in anxious children. Journal of Anxiety Disorders. 1997; 11(3):297–315. doi: 10.1016/s0887-6185(97)00012-1
46. Shamir-Essakow G, Ungerer JA, Rapee RM. Attachment, behavioral inhibition, and anxiety in preschool children. Journal of Abnormal Child Psychology. 2005; 33(2):131–43. doi: 10.1007/s10802-005-1822-2
47. Bögels SM, Brechman-Toussaint ML. Family issues in child anxiety: Attachment, family functioning, parental rearing and beliefs. Clinical Psychology Review. 2006; 26(7):834–56. doi: 10.1016/j.cpr.2005.08.001