سازمان بهداشت جهانی در ژانویه سال 2020 گسترش کووید-19 را به‌عنوان یک فوریت بهداشت عمومی اعلام کرد و در مارس سال 2020 این وضعیت را به‌عنوان یک بیماری دنیاگیر شناسایی کرد [1]. پس از اعلام رسمی ظهور موارد کووید-19 در ایران و در پاسخ به درخواست وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سامانه‌ تلفنی 4030 در هشتم اسفند سال 1398 برای ارائه خدمات پزشکی جهت رفع نیازهای مرتبط با کووید-19 راه‌اندازی شد. این سامانه دارای چندین شاخه بود که به پرسش‌های مردم درباره علائم، سیر، پیشگیری، درمان و اخبار مربوط به کووید-19 پاسخ می‌داد. یکی از این شاخه‌ها به پرسش‌های مردم درباره سلامت روان می‌پرداخت (می‌پردازد) و همه می‌توانستند با شماره تلفن 4030 تماس بگیرند تا از مشاوره با یک فرد حرفه‌ای در زمینه سلامت روان برخوردار شوند. این افراد حرفه‌ای، 562 نفر داوطلب دارای مدرک کارشناسی ارشد روان‌شناسی بودند که یک دوره‌ کوتاه آموزشی برای آمادگی کار در این سامانه را گذرانده بودند. در این دوره به آن‌ها آموزش داده می‌شد که چگونه دستورالعمل تهیه‌شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (در همکاری با انجمن علمی روان‌پزشکان ایران و برخی از دانشگاه‌های ایران) را به‌کار گیرند. این داوطلبان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از سراسر کشور انتخاب شده بودند تا با خرده‌فرهنگ‌های هر منطقه از کشور آشنا باشند. در ادامه‌ اپیدمی و فروکش نسبی آن، میزان تماس مردم با سامانه کاهش نسبی یافت و پس از چند ماه تعداد روان‌شناسان شاغل در سامانه به حدود 300 نفر تقلیل یافت.
گروهی شامل افراد دارای مدرک دکتری روان‌شناسی، روان‌پزشکان و اساتید روان‌شناسی و روان‌پزشکی نیز به‌عنوان سرپرست در این سامانه شرکت کردند. افراد سرپرست در دسترس کارکنان خط مقدم (کارشناسان ارشد روان‌شناسی) بودند، به‌طوری‌که کارکنان می‌توانستند پرسش‌های دریافت‌شده را از آن‌ها بپرسند یا موارد دارای فوریت، مانند احتمال خودکشی، را به آن‌ها ارجاع دهند. افراد سرپرست، یک خط خصوصی اینترنتی برای تماس با کاربران داشتند. آن‌ها با افراد ارجاع‌شده تماس می‌گرفتند و به هر مدت موردنیاز مصاحبه می‌کردند. موارد نیازمند مداخلات مؤثرتر یا پیگیری طولانی‌مدت، یا مواردی که قادر به دریافت کمک نبودند، به مراکز بهداشت روانی محلی معرفی می‌شدند. سامانه‌ تلفنی 16 ساعت در روز (از ساعت 8 صبح تا 12 شب) پاسخ‌گو بود.
همه کارکنان خط اول و سرپرستان می‌توانستند پرسش‌ها و مشکلات را در یک گروه بزرگ واتساپ ارائه دهند. این گروه دارای یک مدیر ارشد (روان‌پزشک و نماینده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی) بود. او تلاش می‌کرد مشکلات افراد گروه را حل کند و تماس‌های تلفنی دارای دشواری یا فوریت را تا پایان مراحل ارجاع پیگیری کند.
برای ارزیابی بخش بهداشت روان سامانه 4030، با حمایت سازمان بهداشت جهانی و به سفارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی پژوهشی در مرداد سال 1399 با مدیریت نویسنده اول متن حاضر و همکاری نویسندگان دوم، سوم و پنجم انجام شد [2]. در این پروژه دیدگاه‌ها، نگرش‌ها و پیشنهادهای افراد دخیل در سامانه‌ 4030، شامل مدیران ارشد، سرپرست‌ها، مدیران بخش‌های سلامت روان دانشگاه‌ها و ارائه‌دهندگان خدمت از طریق مصاحبه عمیق مورد بررسی قرار گرفت.
یافته‌ها حاکی از آن بود که تعداد تماس‌های تلفنی مردم با 4030 می‌تواند شاهدی از وضعیت سلامت روان جامعه باشد، به‌گونه‌ای‌که تعداد تماس‌های روزانه‌ پاسخ‌داده‌شده با تعداد مرگ روزانه‌ اعلام‌شده در آن روز همبستگی مثبت داشت:
(0/006=P و 0/24=Pearson correlation coefficient)
براساس یافته‌های این پژوهش، راه‌اندازی بخش مشاوره روان‌شناسی در سامانه‌ 4030 یک تجربه موفق بود و این سامانه سیستم غربالگری موجود کشور و دسترسی به خدمات را ارتقا داد. این مطالعه نشان داد به‌طورکلی مردم از خدمات 4030 راضی بودند. باتوجه‌به انگ اختلالات روان‌پزشکی، یکی از موانع عمده اعتماد و مراجعه مردم به مراکز خدمات سلامت روان، ترس از افشای موضوع است [3]. ناشناس ماندن کاربران و فقدان انگ فرصتی برای جلب اعتماد عمومی در جریان ارائه خدمات سامانه 4030 مهیا کرد. علاوه‌براین، حضور مستمر متخصصان به‌عنوان ناظر بر فعالیت کارشناسان خط اول از نقاط قوت این سیستم بود [2].
 بااین‌حال، یافته‌های این طرح نشان داد که
1. زیرساخت سامانه دارای مشکلات جدی است،
2. ارائه‌دهندگان خدمت باید افزایش یابند و به آموزش بیشتری نیاز دارند،
3. نظام ارجاع باید تکمیل شود،
4. همکاری بین‌سازمانی باید بهبود یابد، 
5. نیاز بیشتری به اطلاع‌رسانی عمومی در مورد سامانه وجود دارد.
 باتوجه‌به میزان دسترسی عمومی به خدمات، نیازهای مردم و استقبال آن‌ها از این نوع خدمت، تداوم ارائه خدمات عمومی سامانه‌ 4030 می‌توانست در بهبود سلامت روانی افراد جامعه نقش مؤثری داشته باشد. متأسفانه خدمات 4030 به شکل اولیه ادامه نیافت و در حال حاضر که چند سال از اجرای اولیه طرح می‌گذرد، پرسش‌ها و درخواست‌های مردم به‌وسیله تعداد انگشت‌شماری از روان‌شناسان در این سامانه پاسخ داده می‌شود. هرچند همه‌گیری کووید-19 فروکش کرده و اکنون معضل بهداشتی کشور محسوب نمی‌شود، برای ارزیابی نیاز به تداوم کار سامانه 4030، لازم است وضعیت کنونی و سیر سلامت روان مردم در کشور را در نظر داشت:
شیوع 1 ‌ساله‌ اختلالات روان‌پزشکی در ایران براساس یک مطالعه بزرگ همه‌گیرشناسی در سال 2011 [4]، حدود 24 درصد بود و برخی تخمین‌ها نشان می‌دهد که این میزان در حال افزایش است [5، 6]. ازسوی‌دیگر، ایران در معرض مخاطرات طبیعی مانند زلزله و سیل قرار دارد و میزان آسیب‌پذیری کشور بر پایه‌ ملاک‌های گزارش خطر جهانی (World Risk Report) سال 2023 بالاست [7]. به‌عنوان نمونه، سیلی که بخش وسیعی از ایران را در ابتدای سال 1398 متأثر کرد، میزان اختلالات روان‌پزشکی را تا دست‌‌کم 5 ماه پس از فاجعه به میزان قابل‌توجهی افزایش داد [8، 9]. علاوه‌براین، اطلاعات زیادی در مورد وضعیت خودکشی در ایران وجود دارد [10-12] و برآورد می‌شود نرخ خودکشی در کشور در حال افزایش است [13]. در زمینه‌ چنین شرایطی، وضعیت رکود اقتصادی و سیر نزولی شاخص‌های سرمایه‌ اجتماعی [14] را نیز باید به‌عنوان مؤلفه‌هایی تأثیرگذار بر سلامت روان ایرانیان در نظر داشت.
بنابراین پیشنهاد می‌شود متولیان سلامت روان کشور و در این مورد خاص، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، با بهره‌گیری از داده‌های پژوهشی موجود و مشارکت کارشناسان امر به احیا و ارتقای امکانات در دسترس دارای هزینه-اثربخشی مستند-مانند سامانه‌ 4030- در مسیر بهبود خدمت‌رسانی عمومی گام بردارند.
 

References

1. World Health Organization (WHO). Archived: WHO timeline - COVID-19. 2020 [Update 2020 April 27]. Available from: [Link]
2. Shabani A, Naserbakht M, Ghalichi L, Asadi A. Evaluation of 4030 Call Center Psychological Counselling Services performance. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2020. [Unpublished Report].
3. Nyblade L, Stockton MA, Giger K, Bond V, Ekstrand ML, Lean RM, et al. Stigma in health facilities: why it matters and how we can change it. BMC Medicine. 2019; 17(1):25.  [DOI:10.1186/s12916-019-1256-2] [PMID]
4. Sharifi V, Amin-Esmaeili M, Hajebi A, Motevalian A, Radgoodarzi R, Hefazi M, et al. Twelve-month prevalence and correlates of psychiatric disorders in Iran: the Iranian mental health survey, 2011. Archives of Iranian Medicine. 2015; 18(2):76-84. [Link]
5. Noorbala AA, Bagheri Yazdi SA, Faghihzadeh S, Kamali K, Faghihzadeh E, Hajebi A, et al. Trends of Mental Health Status in Iranian Population Aged 15 and above between 1999 and 2015. Archives of Iranian Medicine. 2017; 20(11 Suppl. 1):S2-6. [PMID]
6. Taheri Mirghaed M, Abolghasem Gorji H, Panahi S. Prevalence of psychiatric disorders in Iran: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Preventive Medicine. 2020; 11:21. [DOI:10.4103/ijpvm.IJPVM_510_18] [PMID]
7. No Author. WorldRiskReport [Internet]. 2023 [Updated 17 June 2025]. Available from: [Link]
8. Tiyuri A, Rasoulian M, Hajebi A, Naserbakht M, Shabani A, Hakim Shooshtari M, et al. Psychological impact of the Spring 2019 flood among adult population of Iran. The International Journal of Social Psychiatry. 2023; 69(8):1916-27. [DOI:10.1177/00207640231180824] [PMID]
9. Shabani A, Rasoulian M, Naserbakht M, Hakim Shooshtari M, Hajebi A, Tiyuri A, et al. Prevalence and determinants of post-traumatic stress disorder five months after the 2019 huge flooding in Iran. BMC Public Health. 2024; 24(1):346. [DOI:10.1186/s12889-024-17861-y] [PMID]
10. Hajebi A, Ahmadzad-Asl Masoud, Davoudi F, Ghayyomi R. Trend of suicide in Iran during 2009 to 2012: Epidemiological evidences from national suicide registration. IJ Psychiatry and Behavioral Sciences. 2016; 10(4):e4398. [DOI:10.17795/ijpbs-4398]
11. Alami A, Nejatian M, Lael-Monfared E, Jafari A. Epidemiology of suicide/suicide attempt and its association with individual, family, and social factors in eastern part of Iran: A historical cohort study. Iranian Journal of Public Health. 2019; 48(8):1469-77. [DOI:10.18502/ijph.v48i8.2987] [PMID]
12. Saeed F, Shoib S, Tajik Esmaeeli S. Physician suicide during the COVID-19 pandemic in Iran. Dusunen Adam The Journal of Psychiatry and Neurological Sciences. 2021; 34:313-4. [DOI:10.14744/DAJPNS.2021.00151]
13. Hassanian-Moghaddam H, Zamani N. Suicide in Iran: The Facts and the figures from nationwide reports. Iranian Journal of Psychiatry. 2017; 12(1):73-77. [PMID]
14. Kazemipur A, Goodarzi M. [What went wrong? The story of the decline of community in Iran (Persian)]. Tehran: Nashr-e Agar; 2023. [Link]