مقدمه
اختلال اضطراب اجتماعی با ترس شدید و دائمی از موقعیت‌هایی که مستلزم حضور فرد در اجتماع و ارتباط با دیگران یا انجام کاری در حضور دیگران است [1] و با شروع در دوره نوجوانی همراه است که یکی از شایع‌ترین اختلالات اضطرابی است که در جمعیت‌های دانش‌آموزی به‌ویژه کودکان و نوجوانان از شیوع بالاتری برخوردار بوده و با فراوانی 13 درصدی، زنان را نسبت به مردان (نسبت 3 به 2) بیشتر مبتلا می‌کند [2]. براساس نظام طبقه‌بندی اختلالات روانی (ویرایش پنجم)، شیوع این اختلال بین 1/1 تا 3/6 درصد تخمین زده شده است. در یک مطالعه ایرانی شیوع این اختلال 10 درصد گزارش شده است [3]. این اختلال به‌عنوان سومین مشکل بزرگ بهداشت روانی و شایع‌‌ترین اختلال اضطرابی، می‌تواند بر قابلیت‌های تحصیلی، اجتماعی و حرفه‌‌ای فرد در سراسر عمر آسیب برساند [4]. 
یکی از نشانه‌های شناختی اصلی در این اختلال، توجه متمرکز بر خود است که بخشی از تلاش فرد برای جلوگیری از دستپاچگی و تحقیر است که به دسترسی بیشتر افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی به افکار و احساسات خود منجر شده و درنتیجه می‌تواند موجب تخریب عملکرد مطلوب آن‌ها شود [5]. تحقیقات سال‌‌های اخیر بیانگر آن است که سوگیری توجه (توجه متمرکز بر خود) نقش مهمی در سبب‌شناسی و تداوم اختلال اضطراب اجتماعی ایفا می‌کند [6, 7].  
به عقیده کلارک و ولز، توجه متمرکز بر خود در حفظ اختلال اضطراب اجتماعی نقش اصلی دارد. طبق این دیدگاه یکی از نشانه‌های شناختی اختلال اضطراب اجتماعی توجه متمرکز بر خود است. به‌گونه‌ای که در موقعیت‌های اضطراب‌آور، توجه فرد مبتلا به خودش معطوف می‌شود که این توجه به خود شامل یک کنترل افراطی و خودکنترل‌گری به‌منظور مدیریت ابراز خود در موقعیت‌های اضطراب‌آور است. توجه متمرکز بر خود، توجه فرد نسبت به محیط اطرافش را کاهش می‌دهد و درنتیجه فرد را از امکان بررسی صحت اضطراب‌ها و انتظاراتش محروم می‌کند [8]. توجه متمرکز بر خود یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های اختلال اضطراب اجتماعی در سنین 11 تا 14 سالگی است [9]. ازاین‌رو در درمان کودکان و نوجوانان دارای اختلال اضطراب اجتماعی باید توجه متمرکز بر خود به‌طور خاص، مورد توجه قرار گیرد.
تاکنون درمان‌های متفاوتی برای اختلال اضطراب اجتماعی مطرح شده و در پژوهش‌های متفاوت استفاده شده است که از آن جمله می‌توان به درمان‌های شناختی رفتاری (با بیشترین فراوانی)، درمان‌های دارویی، سایکودراما، درمان بین‌فردی و غیره اشاره کرد. درمان شناختی رفتاری گروهی هیمبرگ با تأکید بر دو روش رویارویی و بازسازی شناختی برای درمان اختلال اضطراب اجتماعی مطرح شده است که با دربر گرفتن سه بخش مواجهه، بازسازی شناختی و تمرین خانگی از طریق تلفیق ساختارشناختی و روش‌های رویارویی با خطر با هدف شکستن سیکل معیوب اختلال اضطراب اجتماعی در محیط درمان و خارج از درمان به مراجعان کمک می‌کند. CBGT از سه بخش رویارویی با موقعیت اضطراب‌آور در محیط درمان، بازسازی شناختی و تکلیف خانگی برای رویارویی با خطر واقعی و بازسازی شناختی به‌صورت خوداجرایی تشکیل شده است [10]. اثربخشی درمان شناختی رفتاری گروهی به‌عنوان یکی از پرکاربردترین درمان‌ها برای اختلال اضطراب اجتماعی در مطالعات متعددی تأیید شده است، مانند تأثیر بر اضطراب اجتماعی [11]، تأثیر بر اضطراب اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی [12]، تأثیر بر اضطراب اجتماعی و ارزیابی شناختی منفی [13] و تأثیر بر ارزیابی منفی و توجه متمرکز بر خود [14].
 نتایج فراتحلیل اسکاینی و همکاران نشان داد درمان شناختی رفتاری گروهی یکی از مؤثرترین درمان‌ها در کاهش اضطراب اجتماعی کودکان و نوجوانان است [15]. بکائیان و همکاران در پژوهشی اثربخشی درمان شناختی رفتاری گروهی را با درمان سایکودراما بر اضطراب اجتماعی و توجه متمرکز بر خود مقایسه کردند؛ نتایج نشان داد هر دو رویکرد در کاهش نشانه‌های شناختی اختلال اضطراب اجتماعی مؤثر بوده و می‌توانند به‌صورت جایگزین و بسته به شرایط در درمان اختلال اضطراب اجتماعی مورد استفاده روان‌درمانگران قرار بگیرند [16]. 
سایکودراما نیز یکی از درمان‌های مؤثر برای اختلال اضطراب اجتماعی است که در سال‌های اخیر توجه پژوهشگران و بالینگران را به خود جلب کرده است. در صحنه سایکودراما انسان با هر مسئله و مشکلی که دارد مدام در حال خلق کردن و برون‌‌ریزی است؛ دنیایی که در آن زندگی می‌کند از ترکیب این دو عامل ایجاد می‌شود. در سایکودراما صحنه زندگی از تلاقی فعالیت و مشاهده‌‌گری فعال ساخته می‌شود و به انسان فرصت تجربه هر دو نقش مراجع و کارگردان (درمانگر) را می‌دهد. تخلیه روانی، ایجاد بینش و آگاهی نسبت به مسئله، تقویت اعتمادبه‌نفس با حضور فعال در صحنه و اصلاح و تغییر رفتار با استفاده از مراحل و تکنیک‌های سایکودراما به‌عنوان اهداف درمانی این رویکرد به‌خوبی در صحنه سایکودراما اتفاق می‌افتد [17]. 
مطالعات متعددی بیانگر تأثیر این رویکرد درمانی در بهبود اختلال اضطراب اجتماعی و کاهش نشانه‌های شناختی و مؤلفه‌های این اختلال بودند [18-22]. نتایج پژوهش حمیدی و همکاران اثربخشی سایکودراما را بر اضطراب اجتماعی دختران نوجوان مهاجر نشان داد [23]. سیمسک و همکاران اثرات سایکودراما را بر کاهش سطوح اضطراب اجتماعی نوجوانان دبیرستانی نشان دادند [24]. در سایکودراما مراجع با استفاده از ایفای نقش به‌جای صحبت کردن صرف درمورد مشکلات روانی و هیجانی خود، آن‌ها را به صحنه نمایش می‌آورد و این عامل، تأثیرگذاری سایکودراما را افزایش می‌دهد [17].
یکی از درمان‌هایی که اخیراً برای درمان اختلال اضطراب اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است درمان سایکودرامای شناختی رفتاری است که از تلفیق مداخلات سایکودراما و درمان شناختی رفتاری به دست می‌آید و فرصتی را برای اعضای گروه فراهم می‌کند که بتوانند با استفاده از تکنیک‌های هر دو مداخله ضمن شناسایی افکار منفی و رفتارها و الگوهای بین‌فردی نامناسب، به اصلاح آن‌ها بپردازند [25]. این رویکرد درمانی یک مداخله گروهی است که هر جلسه آن متشکل از چهار مرحله گرم‌کردن (آماده‌سازی)، اجرا، مشارکت و تحلیل است.
 در مرحله آماده‌سازی عمدتاً از تکنیک‌های شناختی رفتاری استفاده می‌شود و تمرکز بر شناسایی موقعیت‌های برانگیزاننده اضطراب، افکار ناکارآمد منفی، تحریف‌های شناختی و سوءبرداشت از شرایط دشوار است.
 در مرحله اجرا  عمدتاً تکنیک‌های سایکودراما مثل خودهای یاریگر، آینه، مضاعف، ایفای نقش و سایر تکنیک‌های سایکودراما کاربرد دارد و در این مرحله درمانگر نقش کارگردان و تسهیل‌گر را برعهده دارد. در همین مرحله اعضای گروه با استفاده از ایفای نقش از ماهیت افکار منفی و تأثیرشان بر خلق و هیجانات خود، آگاه می‌شوند و به اصلاح آن‌ها می‌پردازند. 
در مرحله مشارکت، اعضای گروه تجربیاتشان را با پروتاگونیست (شخص اول) که در صحنه مشغول ایفای نقش بود به اشتراک می‌گذارند و به جمع‌بندی می‌رسند.
 در مرحله تحلیل نیز درمانگر با کمک حضار به تحلیل موضوع و ارائه بازخورد می‌پردازد [26]. عابدی تهرانی و همکاران اثربخشی این رویکرد را بر بهبود اختلال اضطراب اجتماعی بزرگسالان مطالعه کردند و دریافتند که این رویکرد تلفیقی می‌تواند در بهبود اختلال اضطراب اجتماعی مؤثر باشد [27].
باتوجه‌به اینکه پیشینه‌های موجود درزمینه درمان اختلال اضطراب اجتماعی و توجه متمرکز بر خود بیانگر اثربخشی هر دو رویکرد سایکودراما و درمان شناختی رفتاری گروهی به‌صورت جداگانه یا ترکیبی و مقایسه‌ای و حتی در مطالعات معدودی به‌صورت تلفیقی [27] و اغلب با نمونه‌های بزرگسالان بر این اختلال بود. در این پژوهش برای اولین‌بار از رویکرد تلفیقی (سایکودرامای شناختی رفتاری) درزمینه اختلال اضطراب اجتماعی نوجوانان استفاده شد. به‌علاوه این تلفیق به‌دلیل اینکه هم بعد شناختی اضطراب اجتماعی را دربر می‌گیرد و هم جنبه نمایش محوری دارد، برای گروه سنی نوجوانان جذابیت زیادی دارد.
 تاآنجاکه اطلاع داریم مطالعاتی که از رویکرد تلفیقی سایکودرامای شناختی رفتاری بر اختلال اضطراب اجتماعی و توجه متمرکز بر خود استفاده کرده باشند، یافت نشد. مطالعات محدودی هم که از این رویکرد برای اختلال اضطراب اجتماعی استفاده کرده‌اند اغلب با حجم نمونه کافی نبوده و بر روی گروه بزرگسالان انجام شده بود [27]، یا اینکه فقط از سایکودراما در درمان اضطراب اجتماعی استفاده شده بود و بخش شناختی اضطراب اجتماعی (رابطه فکر، احساس و رفتار) و شناسایی افکار ناکارآمد مغفول مانده بود. به‌علاوه، در مطالعات قبلی، غربالگری اولیه با ابزار خودسنجی و بدون مصاحبه بالینی انجام شده بود و همچنین فاقد دوره پیگیری بودند [16]. بنابراین باتوجه‌به اهمیت دوران نوجوانی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراحل رشد و تکامل فرد که همراه با مجموعه‌ای از تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی زیربنای زندگی بزرگسالی افراد را تشکیل می‌دهد و همچنین شروع اختلال اضطراب اجتماعی در این دوره و تأثیر آن بر تمامی ابعاد زندگی نوجوان، به‌علاوه شیوع بیشتر اختلال اضطراب اجتماعی در نوجوانان دختر و حجم اندک پژوهش‌‌های موجود در این زمینه (پژوهش‌های تلفیقی و مبتنی بر ایفای نقش)، این مطالعه با هدف بررسی اثر‌بخشی گروه‌درمانی سایکودرامای شناختی رفتاری بر توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی در دختران نوجوان انجام شد. 

روش
این پژوهش یک مطالعه نیمه‌تجربی با طرح پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری یک‌ماهه با گروه کنترل است که در مرکز کارآزمایی بالینی ایران ثبت شده است. جامعه آماری شامل کلیه دانش‌آموزان دختر پایه نهم بود که در سال تحصیلی 1401-1402در مدارس شهرستان سیرجان مشغول به تحصیل بودند. نمونه‌گیری به‌صورت دردسترس از بین دختران کلاس نهمی مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی شهرستان سیرجان جهت غربالگری و دریافت مراقبت‌های مربوط به سن 15سالگی (ازجمله دریافت واکسن کزاز و غیره) انجام شد. تعداد 200 نفر از این دانش‌آموزان با استفاده از ابزار پژوهش غربالگری شدند. مواردی که واجد ملاک‌های اختلال اضطراب اجتماعی و توجه متمرکز بر خود (بر حسب نقطه برش پرسش‌نامه) بودند با استفاده از ملاک‌های راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی-ویرایش پنجم مورد مصاحبه قرار گرفتند و درنهایت 30 نفر به‌عنوان گروه نمونه شناسایی شدند. پس از این مرحله، جلسات توجیهی جداگانه درمورد هدف و روند اجرای پژوهش برای این دانش‌آموزان و والدینشان برگزار شد و فرم رضایت شرکت در گروه‌درمانی در اختیار آن‌ها قرار گرفت. سپس گروه نمونه به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گروه کنترل گنجانده شدند (هر گروه 15 نفر). پس از اینکه پیش‌آزمون با استفاده از مقیاس اضطراب اجتماعی پاکلک و مقیاس کانون توجه وودی، چمبلس و گلاس درمورد هر دو گروه اجرا شد، گروه آزمایش 9 جلسه سایکودرامای شناختی رفتاری را به‌صورت هفتگی، هرجلسه به‌مدت 120 دقیقه، دریافت کرد و گروه کنترل در این مدت در لیست انتظار باقی ماند. در انتهای جلسات، 12 نفر در هر گروه باقی ماندند و 3 نفر به‌دلیل غیبت از جلسات و بیماری از گروه‌ها حذف شدند. درنهایت شرکت‌‌کنندگان، پس‌آزمون و پیگیری 1 ‌ماهه را تکمیل کردند. ملاک‌های ورود به مطالعه عبارت بودند از: دارا بودن اختلال اضطراب اجتماعی براساس نمره غربالگری در ابزار پژوهش و مصاحبه بالینی براساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم، ابراز تمایل و رضایت آگاهانه برای شرکت در پژوهش، پایبندی به قوانین گروه مثل رعایت رازداری، احترام به سایر اعضای گروه و حضور به‌موقع در جلسات گروه، اشتغال به تحصیل در یکی از مدارس دخترانه و فقدان اختلالات روانی هم‌زمان مثل افسردگی. ملاک‌های خروج از مطالعه نیز غیبت بیش از دو جلسه، ترک تحصیل، عدم همکاری با درمانگر و سایر اعضای گروه و دریافت هر آموزش یا درمان دیگر در مدت عضویت در پژوهش بود.

ابزارهای پژوهش
مقیاس اضطراب اجتماعی نوجوانان
مقیاس اضطراب اجتماعی نوجوانان یک پرسش‌نامه 28سؤالی است که پاکلک برای سنجش اضطراب اجتماعی نوجوانان گروه سنی 12 تا 18 سال طراحی کرده است. این مقیاس ترس‌ها، نگرانی‌ها و رفتارهای اجتنابی نوجوانان را در موقعیت‌های مختلف اجتماعی اندازه‌‌گیری می‌کند و دارای دو زیرمقیاس ترس از ارزیابی منفی و تنش و بازداری در موقعیت‌های اجتماعی است. این مقیاس دارای طیف لیکرت 5 ‌درجه‌ای (از 1= خیلی کم تا 5= خیلی زیاد) با حداقل نمره 28 و حداکثر نمره 140 است. ثبات درونی این پرسش‌نامه در مطالعات مختلف با استفاده از آلفای کرونباخ، دامنه‌ای از 0/71 تا 0/84 داشته و روایی سازه این مقیاس در مطالعات مختلف داخلی و خارجی تأیید شده است [28]. در مطالعه شکری و همکاران [29]، نتایج تحلیل عاملی تأییدی که با هدف بررسی روایی عاملی انجام شد، نشان داد ساختار دوعاملی مقیاس اضطراب اجتماعی نوجوانان با داده‌ها برازش مطلوبی دارد. در مطالعات داخلی ازجمله پژوهش ایمانی و همکاران [30] و پژوهش استوار و رضویه [31] ضریب همسانی نمره کلی اضطراب اجتماعی 0/90 به دست آمد. در پژوهش حاضر پایایی به روش همسانی درونی با محاسبه آلفای کرونباخ 0/87 به دست آمد.

مقیاس کانون توجه
وودی و همکاران در سال 1997 این پرسش‌نامه را با دو زیرمقیاس کانون توجه درونی و کانون توجه بیرونی طراحی کردند. در این مقیاس 10 سؤالی (هر زیرمقیاس 5 سؤال) از شرکت‌‌کنندگان خواسته می‌شود با تصور تعاملات اجتماعی خود با دیگران به سؤالات پاسخ دهند [32]. خیّر و همکاران [33] اعتبار این مقیاس را برای کانون توجه درونی 0/75 و برای کانون توجه بیرونی 0/86 به دست آوردند. در پژوهش حاضر پایایی به روش همسانی درونی با محاسبه آلفای کرونباخ برای کانون توجه درونی 0/83 و برای کانون توجه بیرونی 0/86 به دست آمد.در این پژوهش نمره مورد سنجش، مجموع نمرات 5 گویه اول مرتبط با کانون توجه درونی (توجه متمرکز بر خود) بود.

روند اجرای پژوهش
پس از غربالگری و ارزیابی اولیه و تعیین جامعه آماری، اندازه‌‌گیری متغیرهای وابسته (اضطراب اجتماعی و توجه متمرکز بر خود) برای هر دو گروه در شرایط یکسان و در دو روز متوالی انجام شد. قبل از اجرای پژوهش، یک جلسه توجیهی با حضور نوجوانان و یکی از والدین آن‌ها برگزار شد و شرکت‌‌کنندگان رضایت‌‌نامه شرکت در پژوهش را تکمیل کردند. سپس پیش‌آزمون اجرا شد. پس از اجرای پیش‌‌آزمون‌‌ و جایگزینی تصادفی شرکت‌‌کنندگان در گروه آزمایش و کنترل، افراد گروه آزمایش 9 جلسه گروه‌‌درمانی سایکودرامای شناختی رفتاری را به‌صورت هفتگی و هر جلسه به‌مدت 120 دقیقه دریافت کردند؛ درحالی‌که افراد گروه کنترل فقط به پرسش‌نامه‌ها پاسخ دادند و تا پایان مدت پیگیری (به‌مدت 3 ماه) در لیست انتظار قرار گرفتند. پژوهش توسط روان‌شناس آموزش‌دیده در هر دو حوزه سایکودراما و درمان شناختی رفتاری گروهی و با کمک یک دستیار (روان‌شناس) انجام شد. 
چیدمان جلسات براساس پروتکل تلفیقی سایکودراما با درمان شناختی رفتاری گروهی شامل 2 جلسه درمان شناختی رفتاری گروهی با تأکید بر بازسازی شناختی و شناسایی خطاهای فکری و افکار ناکارآمد، 6 جلسه مداخلات سایکودراما برای توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی با رویکرد ایفای نقش و مبتنی بر مراحل سایکودراما و 1 جلسه جمع‌‌بندی و پس‌‌آزمون بود. تکنیک‌‌های استفاده‌شده در 2 جلسه اول برگرفته از درمان شناختی رفتاری هیمبرگ و بکر و تکنیک‌‌های سایکودراما براساس منابع موجود در این زمینه [10، 25-27، 34] تدوین شده بود. 
جلسات اول و دوم براساس پروتکل درمان شناختی رفتاری گروهی هیمبرگ و بکر با تأکید بر شناسایی بازسازی شناختی به ایجاد یک فضای امن اختصاص داده شد که در آن آزمودنی‌ها بتوانند احساسات و افکارشان را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و یک گروه منسجم تشکیل دهند. جلسات سوم تا هشتم به مراحل و تکنیک‌های درمان سایکودراما اختصاص داشت که براساس اضطراب اجتماعی و توجه متمرکز بر خود در چهار مرحله گرم‌کردن و آماده‌سازی، اجرا، مشارکت و جمع‌بندی و تحلیل تنظیم شده بود و جلسه نهایی (جلسه نهم) به جمع‌‌بندی اختصاص داشت که براساس پروتکل هیمبرگ و بکر [10] به دو قسمت تقسیم شد؛ در قسمت اول مواجهه، بازسازی شناختی و ایفای نقش مجدداً تمرین شد تا آزمودنی بر آن‌ها مسلط شود و در قسمت دوم، درمانگر و شرکت‌‌کنندگان پیشرفتشان را در طول درمان مرور کردند. همچنین در این مرحله درمورد موقعیت‌های مشکل‌ساز بحث شد و پاسخ‌های منطقی به این موقعیت‌ها در گروه تمرین شد و درنهایت بر تمرین و کاربرد این مهارت‌ها در زندگی واقعی تأکید شد. محل اجرای پژوهش سالن یک مرکز مشاوره خصوصی در شهرستان سیرجان بود. در طول اجرای پژوهش، پژوهشگر دقت لازم را به عمل آورد که اعضای گروه آزمایش و کنترل با یکدیگر تبادل ارتباطی و اطلاعاتی نداشته باشند. پس از اتمام 9 جلسه آموزشی در مرحله پس‌‌آزمون مجدداً هر دو گروه در شرایط یکسان و در دو روز متوالی ابزارهای پژوهش شامل مقیاس اضطراب اجتماعی نوجوانان پاکلک و پرسش‌نامه کانون توجه را تکمیل کردند. جهت پیگیری اثرات مداخله آموزشی بر متغیرهای پژوهش، 1 ماه پس از اتمام جلسات مجدداً 2 گروه در شرایط یکسان با ابزار آزمون مورد ارزیابی قرار گرفتند. گروه کنترل که در لیست انتظار بود، بعد از اتمام پیگیری 1 ‌ماهه چندین جلسه آموزشی مشابه دریافت کرد. 
پروتکل مورداستفاده در این پژوهش در تحقیقات قبلی با محوریت اختلال اضطراب اجتماعی [27] و افسردگی [35] نیز مورد استفاده قرار گرفته و تأیید شده است. ضمناً اعتبار محتوای مداخله توسط اساتید راهنما و مشاور که هر سه متخصص در حوزه روان‌شناسی بالینی فعالیت داشتند، مورد تأیید قرار گرفت. پروتکل درمان و شرح جلسات در جدول شماره 1 آورده شده است.



تجزیه‌وتحلیل داده‌ها
تجزیه‌وتحلیل داده‌های پژوهش با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 و روش‌های آمار توصیفی (میانگین و انحراف‌ معیار) و آمار استنباطی شامل تحلیل کوواریانس چندمتغیری (مانکووا) انجام شد.

یافته‌ها
جدول شماره 2 آمار توصیفی (میانگین و انحراف‌معیار) متغیرهای وابسته (توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی) را در گروه آزمایش و گروه کنترل در مراحل پژوهش (پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری) نشان می‌دهد.


برای بررسی اثربخشی مداخله، از تحلیل کوواریانس چندمتغیری (مانکووا) استفاده شد، بدین‌منظور قبل از تحلیل کوواریانس چندمتغیری برای اطمینان از اینکه داده‌های پژوهش مفروضه‌های زیربنایی تحلیل کوواریانس را برآورده می‌کنند، بهنجار بودن توزیع نمره‌ها، خطی‌بودن، همگنی واریانس‌ها و همگنی شیب‌های رگرسیون بررسی شد.
به‌منظور بررسی فرض بهنجار بودن توزیع نمرات متغیرهای پژوهش از آزمون شاپیرو ویلک استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد سطح معنا‌داری در متغیر توجه متمرکز بر خود برای گروه آزمایش و گروه کنترل به‌ترتیب 0/22 و 0/16 و در متغیر اضطراب اجتماعی برای گروه آزمایش و گروه کنترل به‌ترتیب 0/87 و 0/41 است؛ بنابراین در آزمون شاپیرو ویلک، فرض بهنجار بودن توزیع نمره‌های متغیرها در جامعه مورد مطالعه تأیید شد (05/P˃0).
همچنین باتوجه‌به نتایج آزمون خطی بودن همبستگی متغیر همپراش و مستقل، F متغیر همپراش برای توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی (38/59=F و P<0/001) به دست آمد. بنابراین پیش‌فرض خطی بودن همبستگی متغیرهای همپراش و متغیرهای مستقل رعایت شده است.
برای بررسی همگنی واریانس‌ها، از آزمون لون استفاده شد. نتایج آزمون لون در مورد همگنی واریانس نمرات مرحله پیش‌آزمون متغیر توجه متمرکز برخود (5/06=F و P<0/35) و اضطراب اجتماعی (1/61=F و P<0/217) نشانگر همگنی واریانس‌هاست. همچنین برای بررسی تعامل بین گروه‌ها و نمرات پیش‌آزمون، فرض همگنی شیب رگرسیون بررسی شد که مقدار F برای متغیر اضطراب اجتماعی (0/001=F و 97/P<0) و برای متغیر توجه متمرکز بر خود (0/006=F و P<1/07) به دست آمد؛ نتایج حاصله نشان داد داده‌ها از فرضیه همگنی شیب رگرسیون پشتیبانی می‌کنند (05/P˃0).
بنابراین، باتوجه‌به رعایت پیش‌فرض‌ها و مساوی بودن تعداد دو گروه برای مقایسه گروه‌های آزمایش و کنترل براساس نمره‌های پس‌آزمون، پس از کنترل اثر پیش‌آزمون جهت تعیین اثربخشی مداخله بر بهبود توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی، ابتدا یک تحلیل کوواریانس چندمتغیری (مانکووا) بر روی داده‌ها انجام شد. نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری در جدول شماره 3 آمده است.


همان‌طور که در جدول شماره 3 ملاحظه می‌شود، نتایج آزمون آماری تحلیل کوواریانس چندمتغیری در گروه‌ آزمایش و کنترل نشان می‌دهد با کنترل نمرات پیش‌آزمون، در مرحله پس‌آزمون و پیگیری بین گروه‌های آزمایش و کنترل از لحاظ توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی تفاوت معنا‌داری وجود دارد (19/28=F و P<0/001)؛ بنابراین اثربخشی مداخله پژوهش بر مؤلفه‌های توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی تأیید می‌شود. به‌علاوه، نتایج نشان می‌دهد این گروه‌ها حداقل در یکی از متغیرهای وابسته با یکدیگر تفاوت دارند؛ بنابراین برای بررسی نقطه تفاوت، تحلیل کوواریانس تک‌متغیری در متن مانکوا بر روی نمره‌های پس‌آزمون و پیگیری توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی دو گروه انجام شد. نتایج این تحلیل به ترتیب در جدول شماره 4 ارائه شده است.


همان‌طور که در جدول شماره 4 ملاحظه می‌شود، نسبت F تحلیل کوواریانس تک‌متغیری در مرحله پس‌آزمون برای متغیر توجه متمرکز بر خود (27/40=F و P<0/001) و برای متغیر اضطراب اجتماعی (15/37=F و P<0/001) به دست آمد. به‌علاوه، در مرحله پیگیری نسبت F تحلیل کوواریانس تک‌متغیری برای متغیر توجه متمرکز برخود (52/54=F و P<0/001) و برای متغیر اضطراب اجتماعی (24/58=F و P<0/001) به دست آمد. این یافته‌ها بیانگر آن است که در مراحل پس‌آزمون و پیگیری بین گروه‌های آزمایش و کنترل از نظر متغیرهای وابسته (توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی) تفاوت معنا‌داری وجود دارد. میزان تأثیر برای توجه متمرکز بر خود در مراحل پس‌آزمون و پیگیری به‌ترتیب 0/72 و 0/67 و برای متغیر اضطراب اجتماعی 0/43 و 0/55 بود؛ یعنی 72 و 67 درصد از واریانس توجه متمرکز بر خود در مراحل پس‌آزمون و پیگیری و همچنین 43 و 55 درصد از واریانس اضطراب اجتماعی در مراحل پس‌آزمون و پیگیری ناشی از مداخله سایکودرامای شناختی رفتاری است. 

بحث
هدف از پژوهش حاضر، تعیین اثربخشی گروه‌درمانی سایکودرامای شناختی رفتاری بر توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی در دختران نوجوان کلاس نهم شهرستان سیرجان بود. نتایج این پژوهش نشان داد گروه‌درمانی سایکودرامای شناختی رفتاری به کاهش توجه متمرکز بر خود در گروه آزمایش در مراحل پس‌آزمون و پیگیری منجر شده است. نتایج این پژوهش با یافته‌های بکائیان و همکاران [16]، حمیدی و همکاران [18] و فوگارتی و همکاران [11] همسوست. نتایج پژوهش بکائیان و همکاران [16] نشان داد درمان سایکودراما و درمان شناختی رفتاری گروهی هر دو می‌توانند در بهبود نشانه‌های شناختی اختلال اضطراب اجتماعی به‌ویژه توجه متمرکز بر خود مؤثر باشند و این دو درمان می‌توانند به‌صورت جایگزین و بسته به شرایط مورد استفاده قرار گیرند.
در تبیین این یافته به نظر می‌رسد زمانی که افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی در یک موقعیت اضطراب‌برانگیز و تهدیدکننده قرار می‌گیرند، کانون توجهشان را به درون معطوف می‌کنند و تصاویر بسیار منفی درباره خود دارند و معتقدند که این تصاویر درست هستند، در این حالت به‌دلیل معطوف شدن توجه بر خود و به درون، این افراد توجه کمتری برای چیزهای دیگر مثل انجام وظایف اجتماعی در اختیار خواهند داشت؛ بنابراین در موقعیت‌های اجتماعی دستپاچه می‌شوند [31]. رویکرد تلفیقی سایکودرامای شناختی رفتاری به‌دلیل اینکه از تکنیک‌های هر دو درمان سایکودراما و درمان شناختی رفتاری گروهی سود می‌برد، می‌تواند درمان مؤثری برای کاهش توجه متمرکز بر خود باشد. در بخش شناختی رفتاری این رویکرد، باتوجه‌‌به ارتباط بین افکار خودآیند منفی با اضطراب و تشدید علائم فیزیولوژیک که به توجه معطوف به خود منجر می‌شود، تلاش می‌شود تا با استفاده از تکنیک بازسازی شناختی و تشخیص افکار ناکارآمد و به چالش کشیدن آن‌ها، شرکت‌‌کنندگان به رابطه بین افکار منفی و علائم اضطراب خود پی ببرند و از این طریق سطح اضطراب و واکنش‌های فیزیولوژیک خود را کاهش و در موقعیت‌های اجتماعی کانون توجه را از درون به بیرون تغییر دهند. در بخش سایکودراما درمورد اثربخشی مداخله بر بهبود توجه متمرکز بر خود می‌توان چنین تبیین کرد که در این رویکرد، رویارویی نه‌تنها با دیگران بلکه با خود نیز امکان‌پذیر می‌شود. من‌های یاور در نقش افراد زندگی مراجع و به‌عنوان ظاهری از دنیای درون مراجع نمایان می‌شوند. در این روش نوجوان در فضایی قرار می‌گیرد که به‌راحتی قادر خواهد بود رابطه «من-تو» برقرار کند. در این ‌رابطه همه چیز به اینجا و اکنون آورده می‌شود [21] و نوجوان ضمن آگاهی از زبان بدن با بازخوردی که از حضار دریافت می‌کند از علائم فیزیولوژیک خود آگاه می‌شود و این آگاهی و بینش نسبت به مشکل می‌تواند به تغییر کانون توجه از درون به بیرون منجر شود.
یافته دیگر این پژوهش این بود که درمان گروهی سایکودرامای شناختی رفتاری به کاهش اضطراب اجتماعی در شرکت‌کنندگان گروه آزمایش در مرحله پس‌آزمون و پیگیری منجر شده است. همسو با این یافته، نتایج پژوهش عابدی تهرانی و همکاران [27] و کورکی و همکاران [36] نشان داد درمان گروهی سایکودرامای شناختی رفتاری می‌تواند درمان مؤثری برای بهبود اختلال اضطراب اجتماعی باشد. فراتحلیل گوکایا و همکاران که نتایج چندین پژوهش در مورد اثربخشی درمان شناختی رفتاری و سایکودراما بر روی نشانه‌های شناختی اختلال اضطراب اجتماعی را بررسی کرده بودند، نشان داد هر دو درمان در بهبود علائم مؤثرند؛ اما در مطالعاتی که هر دو رویکرد با هم تلفیق شده بود، اثربخشی مداخله در کاهش نشانه‌های اختلال اضطراب اجتماعی بیشتر بوده است [37]. در تبیین این یافته می‌توان گفت یکی از دلایل اثرگذاری این رویکرد تلفیقی بر اضطراب اجتماعی این است که نوجوان ضمن آگاهی از رابطه بین فکر، احساس و رفتار خود در بخش شناختی رفتاری این رویکرد، می‌تواند با استفاده از ایفای نقش به‌عنوان مهم‌ترین ویژگی سایکودراما در صحنه سایکودراما حاضر شود و موقعیت‌های اجتماعی را که از آن‌ها می‌ترسد در صحنه بازسازی کند و با ایفای نقش در زمینه نگرانی‌ها و مشکلات خود عواملی را که موجب به اضطرابش شده است، کشف کند و با استفاده از تکنیک‌های مداخله (بازسازی شناختی، شناسایی و به چالش کشیدن افکار ناکارآمد، مضاعف، آینه، نقش معکوس) ضمن بازخوردی که از کارگردان و حضار و خودهای یاریگر می‌گیرد به اصلاح رفتار خود بپردازد و همین مواجهه و حضور در اجتماع به افزایش اعتمادبه‌نفس و کاهش ترس او از حضور در اجتماع و نهایتاً کاهش اضطراب اجتماعی منجر می‌شود.
 از طرفی، در تبیین تأثیرگذاری درمان سایکودرامای شناختی رفتاری بر اختلال اضطراب اجتماعی می‌توان گفت اضافه‌کردن سایکودراما به تکنیک‌های شناختی رفتاری برای درمان اختلال اضطراب اجتماعی به مراجع کمک می‌کند تا علاوه‌بر شناسایی جنبه‌های شناختی مشکل خود، از جنبه‌های غیرکلامی ارتباطات خود و زبان بدن نیز آگاه شود و درنهایت بتواند در موقعیت‌های اجتماعی از توانایی تماس چشمی متناسب با فرهنگ، درک مناسب موقعیت خود و دیگران، توانایی تمیز تماس متناسب با فرهنگ و تجاوز به حریم دیگران برای مدیریت مشکلات خود برخوردار شود [38]. همچنین تلفیق سایکودراما با درمان شناختی رفتاری گروهی به‌دلیل تأکید بر بازی و خلاقیت می‌تواند برای گروه سنی کودکان و نوجوانان در مقایسه با درمان شناختی رفتاری به‌تنهایی، جذابیت بیشتری داشته باشد [26].

نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش نشان داد درمان سایکودرامای شناختی رفتاری می‌تواند به بهبود توجه متمرکز بر خود و اضطراب اجتماعی در نوجوانان دختر منجر شود. بنابراین می‌توان این رویکرد درمانی را درمورد سایر اختلالات در جمعیت‌های نوجوانی مورد استفاده قرار داد. در این رویکرد، دو درمان شناختی رفتاری و سایکودراما با یکدیگر تلفیق شده بود. درمان شناختی رفتاری در درمان اختلال اضطراب اجتماعی تاکنون پرکاربردترین درمان بوده است. در این پژوهش سعی بر آن بود تا ضمن معطوف کردن توجه روان‌درمانگران و پژوهشگران حوزه سلامت روان به مداخله مفید، اما نسبتاً مغفول سایکودراما، با نگاهی خلاقانه به معرفی این رویکرد پرداخته شود و همچنین عوامل مخل در روند درمان شناختی رفتاری به کمک سایکودراما مرتفع شود. درمان شناختی رفتاری، درمانی نظام‌مند است و این ممکن است برای درمان نوجوانان که کمتر حاضر به تقید و چارچوب هستند، نقطه‌ضعفی باشد؛ ولیکن در اینجا با درمان سایکودراما که با نمایش و خلاقیت همراه بود این مشکل برطرف شد و این رویکرد مورد استقبال و توجه نوجوانان قرار گرفت. 
این پژوهش با محدودیت‌هایی همراه بود که ازجمله آن‌ها می‌توان به تک‌جنسیتی بودن گروه نمونه اشاره کرد. باتوجه‌به اینکه پژوهش فوق بر روی دختران نوجوان انجام شده است، بنابراین در تعمیم آن به نوجوانان پسر باید احتیاط کرد. پیشنهاد می‌شود این پژوهش در آینده بر روی گروه‌هایی از هر دو جنس انجام شود و نتایج مورد مقایسه قرار گیرد. همچنین باتوجه‌به اثربخشی این رویکرد تلفیقی در بهبود اختلال اضطراب اجتماعی و شیوع بالای این اختلال در نوجوانان، پیشنهاد می‌شود دوره‌های آموزشی و کارگاهی بیشتری از مداخلات سایکودرامای شناختی رفتاری جهت آموزش این روش برای مشاوران آموزش‌وپرورش برگزار شود تا در کاهش اختلال اضطراب اجتماعی برای دانش‌آموزان مثمر ثمر باشد.

ملاحظات اخلاقی
این مطالعه توسط کمیته اخلاق پژوهشی دانشگاه شهید چمران اهواز کد: EE/1401.2.24.172133/Scu.ac.ir)) تأیید و در مرکز کارآزمایی بالینی ایران (ID:IRCT20230228057557N1) ثبت شده است. باتوجه‌به اینکه شرکت‌کنندگان نوجوان بودند قبل از اجرای برنامه، علاوه‌بر خود آن‌ها، والدین‌شان نیز درمورد روند اجرای پژوهش توجیه شدند و شرکت‌کنندگان و والدین آن‌ها فرم رضایت برای شرکت در پژوهش را تکمیل کردند. تمام اطلاعات شرکت‌کنندگان در پژوهش نیز محرمانه ماند. همچنین شرکت‌کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. به‌منظور رعایت اخلاق پژوهش، پس از اتمام پیگیری، گروه کنترل چندین جلسه آموزش مشابه دریافت کردند.

حامی مالی
این پژوهش بخشی از رساله دکتری مریم کورکی گروه روانشناسی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز است که با حمایت مالی دانشگاه شهید چمران اهواز انجام شده است.

مشارکت نویسندگان
طراحی چارچوب کلی، گردآوری محتوا، تحلیل محتوا، اجرای پژوهش و ارسال و تصحیح مقاله: مریم کورکی؛ طراحی چارچوب کلی، انتخاب رویکردها، بررسی نهایی، مقایسه رویکردها و نتیجه‌گیری: سید اسماعیل هاشمی و مهناز مهرابی‌زاده هنرمند؛ اجمع‌بندی و نظارت بر اجرای پژوهش: سید اسماعیل هاشمی، مهناز مهرابی‌زاده هنرمند و بهرام پیمان‌نیا؛ نتخاب و طراحی مداخله: همه نویسندگان.

تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان، در این مقاله تعارض منافع وجود ندارد.

تشکر و قدردانی
از کلیه والدین و دانش‌آموزانی که با تیم پژوهش همکاری کردند تشکر و قدردانی می‌شود.
 

References
1.Davis TE, Munson MS, Tarzca EV. Anxiety disorders and phobias.In: Matson JL, editor. Social behavior and social skills in children. NewYork: Springer; 2009. [DOI:10.1007/978-1-4419-0234-4_11]
2.Kessler RC, Petukhova M, Sampson NA, Zaslavsky AM, Wittchen HU. Twelve-month and lifetime prevalence and lifetime morbid risk of anxiety and mood disorders in the United States. International Journal of Methods in Psychiatric Research. 2012; 21(3):169-84. [DOI:10.1002/mpr.1359] [PMID]
3.Talepasand S, Nokani M. Social phobia symptoms: Prevalence and sociodemographic correlates. Archives of Iranian Medicine. 2010; 13(6):522-7. [PMID]
4.de Menezes GB, Coutinho ES, Fontenelle LF, Vigne P, Figueira I, Versiani M. Second-generation antidepressants in social anxiety disorder: Meta-analysis of controlled clinical trials. Psychopharmacology. 2011; 215(1):1-11. [DOI:10.1007/s00213-010-2113-3] [PMID]
5.Jakymin AK, Harris LM. Self-focused attention and social anxiety. Australian Journal of Psychology. 2012; 64(2):61-7. [DOI:10.1111/j.1742-9536.2011.00027.x]
6.Cowart MJ, Ollendick TH. Attention training in socially anxious children: A multiple baseline design analysis. Journal of Anxiety Disorders. 2011; 25(7):972-7. [DOI:10.1016/j.janxdis.2011.06.005] [PMID]
7.Eldar S, Ricon T, Bar-Haim Y. Plasticity in attention: Implications for stress response in children. Behaviour Research and Therapy. 2008; 46(4):450-61. [DOI:10.1016/j.brat.2008.01.012] [PMID]
8.Clark DM, Wells A. A cognitive model of social phobia. In: Heimberg RG, Liebowitz MR, Hope DA, Schneier FR, editors.Social phobia: Diagnosis, assessment, and treatment. New York: Guilford Press; 1995. [Link]
9.Hodson KJ, McManus FV, Clark DM, Doll H. Can clark and wells' (1995) cognitive model of social phobia be applied to young people? Behavioural and cognitive psychotherapy. Cambridge University Press; 2008; 36(4):449–61. [DOI:10.1017/S1352465808004487]
10.Heimberg RG, Becker RE. Cognitive-behavioral group therapy for social phobia: Basic mechanisms and clinical strategies. New York: Guilford Press; 2002. [Link]
11.Fogarty C, Hevey D, McCarthy O. Effectiveness of cognitive behavioural group therapy for social anxiety disorder: Long-term benefits and aftercare. Behavioural and Cognitive Psychotherapy. 2019; 47(5):501-13. [DOI:10.1017/S1352465819000079] [PMID]
12.Butler RM, O'Day EB, Swee MB, Horenstein A, Heimberg RG. Cognitive behavioral therapy for social anxiety disorder: Predictors of treatment outcome in a quasi-naturalistic setting. Behavior Therapy. 2021; 52(2):465-77. [DOI:10.1016/j.beth.2020.06.002] [PMID]
13.Rezayi F, Amiri M, Taheri E. [Effectiveness of cognitive-behavioral group therapy on reducing social anxiety and negative cognitive evaluation among hard of hearing young girls (Persian)]. Counseling Culture and Psycotherapy, 2017; 8(32):133-60. [DOI:10.22054/qccpc.2018.23065.1565]
14.Hashemi-Nosratabad T, Mahmoud-Alilou M, Gholizadeh A. [The effectiveness of cognitive behavioral therapy based on hofmann’s model on fear of negative evaluation and self- focused attention in social anxiety disorder (Persian)]. Journal of Clinical Psychology, 2017; 9(1):101-10. [DOI:10.4324/9781315617039-1]
15.Scaini S, Belotti R, Ogliari A, Battaglia M. A comprehensive meta-analysis of cognitive-behavioral interventions for social anxiety disorder in children and adolescents. Journal of Anxiety Disorders. 2016; 42:105-12. [DOI:10.1016/j.janxdis.2016.05.008] [PMID]
16.Bakaeian M, Bolghanabadi M, Asghari Nekah SM, Bagherzadeh-golmakani Z. [Comparison of the effectiveness of group cognitive behavioral therapy and psychoanalysis on fear of negative evaluation, self-focused attention and self-criticism in students (Persian)]. Journal of Psychology. 2022; 25(4):571-81. [Link]
17.Blatner A. Foundation of psychodrama. Fourth Edition. New York: Springer Publishing company; 2000. [Link]
18.Hamidi F, Hasanpour Khademi F. [The effect of psychodrama on social anxiety and interpersonal sensitivity of secondary school teenage girls (Persian)]. Knowledge & Research in Applied Psychology. 2022; 23(1):125-36. [DOI:10.30486/jsrp.2020.1880492.2099]
19.Mousavi H, Haghayegh SA. [Efficacy of psychodrama on social anxiety, self-esteem and psychological well-being of university students that met diagnosis of social anxiety disorder (Persian)]. Knowledge & Research in Applied Psychology. 2019; 20(3):22-30. [DOI:10.30486/jsrp.2019.565164.1284]
20.Purrezaeian M. [The clinical evaluation of psychodrama’s effectiveness in treatment of social anxiety: A case study (Persian)]. Clinical Psychology Studies. 2016; 6(24):29-46. [DOI:10.22054/jcps.2016.6513]
21.Görkem A, Tüccar L. The effect of psychodrama on university students’ anxiety levels. Turkish Studies. 2018; 13(4):599-620. [DOI:10.7827/TurkishStudies.12737]
22.Uneri OS, Yildirim EA, Tanidir C, Aytemiz T. The use of psychodrama in adolescents with social anxiety disorder. Anatolian Journal of Psychiatry. 2016; 17:347-53. [DOI:10.5455/apd.207763]
23.Hamidi F, Nasri S, Hafezi N. [The effectiveness of psychodrama treatment on social anxiety of migrant adolescent Girls: Emphasizing on Afghan migrants (Persian)]. Rooyesh. 2020; 9(5):31-8. [Link]
24.Şimşek G, Yalçınkaya EY, Ardıç E, Yıldırım EA. The effect of psychodrama on the empathy and social anxiety level in adolescents. Turkish Journal of Child and Adolescent Mental Health. 2020; 27(2):96-101. [DOI:10.4274/tjcamh.galenos.2020.69885]
25.Treadwell T, Dartnell D. Cognitive behavioral psychodrama group therapy. International Journal of Group Psychotherapy. 2017; 67(sup1):S182-93. [DOI:10.1080/00207284.2016.1218285]
26.Treadwell TW, Dartnell D, Travaglini LE, Staats M, Devinney K. Group therapy workbook: Integrating cognitive behavioral therapy with psychodramatic theory and practice. Denver: Outskirts Press; 2016. [Link]
27.Abeditehrani H, Dijk C, Sahragard Toghchi M, Arntz A. Integrating cognitive behavioral group therapy and psychodrama for social anxiety disorder: An intervention description and an uncontrolled pilot trial. Clinical Psychology in Europe. 2020; 2(1):e2693. [DOI:10.32872/cpe.v2i1.2693] [PMID]
28.Levpušček MP, Videc M. Psychometric properties of the social anxiety scale for adolescents (SASA) and its relation to positive imaginary audience and academic performance in slovene adolescents. Studia Psychologica. 2008; 50(1):49-65. [Link]
29.Shokri O, Geravand F, Naghsh Z, Ali Tarkhan R, Paeezi M. [The psychometric properties of the brief fear of negative evaluation scale (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2008; 14(3):316-25. [Link]
30.Imani S, Alkhaleel Y, Shokri O. [The relationship between dysfunctional attitudes and Social anxiety disorder in adolescents (students): The mediating role of emotion regulation (Persian)]. Journal of Educational Psychology Studies. 2019; 16(33):1-28. [DOI:10.22111/jeps.2019.4467]
31.Ostvar S, Razavieh A. [The study of psychometric properties of social anxiety scale for adolescents (SAS-A) for use in Iran (Persian)]. Psychological Methods and Models. 2013; 3(12):69-78. [Link]
32.Woody SR, Chambless DL, Glass CR. Self-focused attention in the treatment of social phobia. Behaviour Research and Therapy. 1997; 35(2):117-29. [DOI:10.1016/S0005-7967(96)00084-8] [PMID]
33.Khayyer M, Ostovar S, Latifian M, Taghavi MR, Samani S. [The study of mediating effects of self-focused attention and social self-efficacy on links between social anxiety and judgment biases (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2008; 14(1):24-32. [Link]
34.Hofmann SG, Smits JA. Cognitive-behavioral therapy for adult anxiety disorders: A meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. The Journal of Clinical Psychiatry. 2008; 69(4):621-32. [DOI:10.4088/JCP.v69n0415] [PMID]
35.Baim C, Burmeister J, Maciel M. Psychodrama: Advances in theory and practice. Milton Park: Routledge; 2007. [Link]
36.Kooraki M, Yazdkhasti F, Ebrahimi A, Oreizi HR. [Effectiveness of psychodrama in improving social skills and reducing internet addiction in female students (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2012; 17(4):279-88. [Link]
37.Hamamci Z. Integrating psychodrama and cognitive behavioral therapy to treat moderate depression. The Arts in Psychotherapy. 2006; 33(3):199-207. [DOI:10.1016/j.aip.2006.02.001]
38.Kooraki M, Hashemi SE, Mehrabizadeh Honarmand M, Peymannia B. [The effectiveness of integration psychodrama with cognitive behavioral group therapy on the dimensions of interpersonal sensitivity and social anxiety in teenage girls (Persian)]. Journal of Clinical Psychology. 2023; 15(1):13-25. [DOI:10.22075/JCP.2023.30053.2600]
39.Gökkaya F, Elifnur Z, Işık İ, Önkür B, Bozdemir T, Kızıltan R, et al. Investigation of effectiveness studies conducted by using cognitive behavioral group therapy, psychodrama and art therapy in Turkey. Psikiyatride Guncel Yaklasimlar. 2020; 12(2):258-73. [DOI:10.18863/pgy.569156]