مقدمه
خودآسیبزنی غیرمنتهی به خودکشی، بیانگر هر آسیب هدفمند و خودساختهای است که بدون قصد قبلی، به آسیب بافتی منجر میشود و به کمک روشهایی انجام می شود که ازنظر اجتماعی مورد تأیید نیستند [
1، 2]. آغاز نوجوانی، دورهای حساس برای شروع خودآسیبزنی غیرمنتهی به خودکشی است که اگر سریع شناسایی شود، فرصت توسعه مداخلات زودهنگام را با هدف پیشگیری از این راهبرد مقابلهای غیرانطباقیِ تکرارشونده، فراهم خواهد کرد [
3]. باتوجهبه شیوع بالای رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی در نمونههای بالینی و غیربالینی نوجوانان [
4] و تبعات فردی و اجتماعی این شیوه رفتاری، توسعه ابزارهای سنجش مناسب برای کمک به فهم بهتر ماهیت این رفتارها، در زمره اولویتهای پژوهشی محققان مختلف بوده است [
5]. بهبیان دیگر، باتوجهبه شیوع بالا و روند رجوع فزاینده نوجوانان به انتخاب گزینه رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی، دسترسی به ابزارهای پژوهشی برخوردار از ویژگیهای فنی روایی و پایایی و حتی سودمند برای مفهومپردازی و توسعه برنامهها و تلاشهای مداخلاتی معطوف بر پدیده رفتاری خودآسیبزنی، از اهمیت فراوانی برخوردار است [
6، 7].
محققان یادآوری میکنند که مصاحبه بالینی در تدارک تلاشهای مداخلهای ترجیحی و معطوف بر رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی در میان نوجوانان از نقش بااهمیتی برخوردار است، اما احساس شرم و دشواری غالب نوجوانان در پاسخ به سؤالات مصاحبه، سبب شده است که محققان از ابزارهای خودگزارشدهی نیز با هدف کمک به تسهیل خودافشاگری متمرکز بر تلاشهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی در میان نوجوانان، استفاده کنند. علاوهبراین محققان تأکید میکنند که متخصصان ضرورتاً نه از توانایی لازم برای طرح احتمالی سؤالات جامع، کامل و معطوف بر رفتارهای غیرمنتهی به خودکشی برخوردارند و نه الزاماً سنجش ازطریق مصاحبه، زمان مناسبی را برای پوشش دادن به ابعاد مختلف رفتارهای خودآسیبزا، فراهم میکند. ابعاد بیشماری از رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی، مانند کارکرد و استمرار یا دیگر مشخصههای آنها، همچنان با ابهام همراه است [
5]. حتی در نسخه پنجم راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی، با تأکید بر مطالعه بیشتر برای اطلاع از ملاکهای رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی، یادآوری میشود که از یک سو، این قلمرو مطالعاتی به پژوهش بیشتری نیاز دارد و از سوی دیگر، نمیتوان این رفتارها را فقط به مثابه نشانهای از اختلال شخصیت مرزی، محدود دانست [
8].
افزایش چشمگیرِ نرخ استفاده از رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی سبب شده است که ابزارهای روانشناختی زیادی برای سنجش این رفتار توسعه یابند [
9]. برخی از این ابزارها عبارتاند از مقیاس خودتخریبی مزمن، زمینهیاب رفتار خودآسیبزا، زمینهیاب خودآسیبی، پرسشنامه تکانشوری و خودآسیبی، پرسشنامه رفتار خودآسیبی، سیاهه غربالگری رفتارهای خودآسیبزنی برای نوجوانان، سیاهه خودآسیبزنی و سیاهه خودآسیبزنی تعمدی [
10]. علاوهبراین، ابزارهای دیگری مانند سنجش کارکرد خودزنی، پرسشنامه خودآسیبی، مقیاس انگیزش خودآسیبی، سنجش افکار خودتخریبگر فایرستون و سیاهه کارکردهای خودآسیبی اُتاوا، برای سنجش کارکردهای خودآسیبزنی توسعه یافتهاند [
11].
غالب این ابزارهای سنجش از ویژگیهای فنی روایی و پایایی قابل قبولی برخوردارند، اما بهدلیل طولانی بودن، وقتی بهعنوان یک مؤلفه از یک مجموعه سنجشِ روانشناختیِ چندابزاری، مورد استفاده قرار میگیرند، سبب میشوند مشارکت کنندگان دچار احساس خستگی شوند. در بین این ابزارهای سنجشِ رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی، فقط سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها، بین این که چرا افراد خودآسیبی را برمیگزینند و چرا آنها آن رفتار را تداوم میدهند، تمایز قائل میشود. بنابراین، سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـ کارکردها، برای مشاوران و متخصصان علاقهمند به توسعه تلاشهای مداخلهای معطوف بر کاهش رفتارهای خودآسیبزا، تلویحات کاربردی زیادی دارد [
12].
سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها، بهعنوان یک پرسشنامه خودگزارشی، بخشی از سیاهه بزرگتر خودآسیبزنی اُتاوا است که همه ابعاد خودآسیبی شامل وجوه محیطی، شناختی، عاطفی و رفتاری را شامل میشود. مدتزمان پاسخ به مادّههای نسخه کامل سیاهه خودآسیبزنی اُتاوا با شمول دو بُعد کمی و کیفی، حدود 20 دقیقه است و درنهایت، به یک نمره کلی منجر نمیشود. در مطالعات زیادی مشخصههای فنی نسخه اصلی سیاهه خودآسیبزنی اُتاوا بررسی شده است. سیاهه خودآسیبزنی اُتاوا کارکردها، با شمول 31 مادّه، بر انگیزش افراد برای انتخاب رفتارهای خودآسیبزا متمرکز است. در این سیاهه، انگیزش افراد برای تداوم رجوع به رفتارهای خودآسیبزا به کمک 7 مادّه متمرکز بر سنجش اعتیاد انجام میشود. پیشتر نتایج مطالعات مختلف، از مقبولیت مشخصههای فنی روایی و پایایی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها حمایت کردهاند [
10، 11، 12].
بهطورکلی در تعداد زیادی از مطالعات، بررسی فنی ابزاهای سنجش کارکردهای رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی در نمونههای بالینی و غیربالینی هدف بوده است، اما در اغلب آنها، دغدغه روایییابی، به قبل از طبقهبندی مجدد ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی از رفتارهای خوداسیبزای غیرمنتهی به خودکشی بهعنوان یک اختلال مجزا، مربوط میشوند. بنابراین، وارسی مجدد مشخصههای فنی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها سبب میشود اعتباریابی ابزارهای سنجش براساس ملاکهای جدید راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی برای رفتارهای خوداسیبزای غیرمنتهی به خودکشی انجام شود.
ازآنجاکه رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی اغلب در بازه سنی 12 تا 24 سال دیده میشود، بنابراین، تحلیل مشخصههای روانسنجی نسخه فارسی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها در بین نوجوانان 13 تا 18 سال، از اهمیت زیادی برخوردار است. علاوهبراین، سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها، تنها ابزار سنجشی است که بین انگیزش افراد برای شروع چنین رفتارهایی و انگیزش تداوم این رفتارها، تمایز قائل میشود. بیشک، این تمایزگذاری تلویحات، کاربردی زیادی برای توسعه تلاشهای مداخلهای معطوف بر کاهش رفتارهای خودآسیبزا در میان نوجوانان دارد. همچنین، روند فزاینده پدیده تیزهوشان غیرموفق، متعاقب فزونیافتگی میزان تجارب تنیدگیزا در آنها، میتواند در بستر عدم دسترسی به سرمایه روانی مناسب، رجوع به شیوههای غیرانطیاقی مواجهه با این تجارب چالشزا را با هدف مدیریت این رخدادها، در این گروه توجیه کند.
بنابراین، در پژوهش حاضر، محققان، هدف تحلیل روانسنجی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها را در نسخهای از پرسشنامه خودگزارشی خودآسیبزنی اُتاوا دنبال میکنند که آن نسخه در تطابق کامل با ملاکهای ویرایش جدید راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی تهیه شده است.
روش
پژوهش حاضر توصیفی از نوع همبستگی بود. جامعه آماری این پژوهش شامل تمامی دانشآموزان تیزهوش دختر و پسر در مقاطع متوسطه اول و دوم شهرستان ساوه بودند. نمونه آماری در این پژوهش شامل 350 دانشآموز تیزهوش، 150 پسر برابر با 42/86 درصد (با میانگین 15/80 و انحرافمعیار 1/38) و 200 دختر برابر با 57/14 درصد (با میانگین 16/09 و انحرافمعیار 1/66) بودند که برای انتخاب آنها از روش نمونهگیری دردسترس استفاده شد. در این پژوهش، لینک بسته سنجش در اختیار مدیریت مدارس تیزهوشان دخترانه و پسرانه شهرستان ساوه قرار گرفت و از آنها تقاضا شد تا آن را از طریق کانال ارتباط مجازی خود با دانشآموزان، در اختیار مشارکتکنندگان قرار دهند.
در این پژوهش، محقق با رجوع به منطقی سرانگشتی در برآورد حجم نمونه، موافق با دیدگاه میرز، گامست و گارینو [
13]، حجم نمونهای حدود 350 مشارکتکننده را برای اطلاع از مشخصههای روانسنجی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها، خوب و مناسب تلقی میکند. در این پژوهش ملاکهای ورود شامل رضایت آگاهانه مشارکتکنندگان و اشتغال به تحصیل آنها در مدارس متوسطه دخترانه و پسرانه تیزهوشان شهر ساوه بود. علاوهبراین مقرر شد تصمیمگیری درباره خروج احتمالی مشارکتکنندگان در مرحله غربالگری دادهها انجام شود. در مرحله غربالگری دادهها، هیچیک از مشارکتکنندگان حذف نشدند.
ابزارهای سنجش
سیاهه غربالگری خودآسیبی برای نوجوانان
کیم و همکاران [
14] به منظور سنجش رفتارهای خودآسیبی غیرمنتهی به خودکشی با تأکید بر ملاحظات بافتاری/فرهنگی، سیاهه غربالگری خودآسیبی برای نوجوانان را توسعه دادند. سیاهه غربالگری خودآسیبی برای نوجوانان، یک ابزار سنجش خودگزارشی کوتاه است که برای سنجش رفتارهای خودآسیبزا در نوجوانان استفاده میشود. در این سیاهه، مادّهها بر روی طیفی 2 درجهای، بهصورت بلی/خیر پاسخ داده میشوند. برایناساس، در دستورالعمل پاسخ به مادّههای سیاهه غربالگری خودآسیبزنی، از مشارکتکنندگان تقاضا میشود که اگر در طول 1 سال گذشته، نسبت به انتخاب هریک از رفتارهای خودآسیبزا اقدام کردهاند، برای آن رفتار، گزینه بلی را انتخاب کنند. حتی در بخش پایانی دستورالعمل پاسخ به مادّههای سیاهه غربالگری، خطاب به مشارکتکنندگان تأکید میشود که خودآسیبزنی غیرمنتهی به خودکشی بیانگر رفتار خودآسیبزای تعمدی است که با هدف خودکشی انجام نمیشود.
کیم و همکاران این مقیاس را ازطریق تعقیب گامهایی مانند مرور پیشینه نظری و تجربی، رصد دیدگاه کارشناسان درباره اشکال مختلف رفتارهای خودآسیبزا و درنهایت، تحلیلهای آماری توسعه دادند. در مرحله تحلیل آماری، از مجموع 28 مادّه منتخب و موجود در بانک سؤالات، ازطریق روش آماری تحلیل مؤلفههای اصلی، تعداد 10 مادّه که بار عاملی مربوط به آنها از 0/70 درصد بیشتر بود، انتخاب شدند. یافته حاصل از روش آماری تحلیل عاملی تأییدی، از ساختار تکعاملی سیاهه غربالگری خودآسیبی برای نوجوانان حمایت کرد.
در مطالعه کیم و همکاران ضریب همسانی درونی سیاهه غربالگری خودآسیبی برای نوجوانان، 0/80 درصد به دست آمد. ولیمحمدی، شکری، شعاع کاظمی و احمدی طهور سلطانی نخستین بار، مشخصههای روانسنجی نسخه فارسی سیاهه غربالگری خودآسیبی برای نوجوانان را در بین گروهی از نوجوانان تیزهوش ایرانی تحلیل کردند. در این پژوهش، نتایج روش آماری تحلیل عاملی تأییدی از ساختار تکعاملی مفروض نسخه کوتاه سیاهه غربالگری خودآسیبزنی برای نوجوانان حمایت کرد. مدل اندازهگیری تکعاملی، برازش مطلوبی با دادهها نشان داد. همچنین، نسخه کوتاه سیاهه غربالگری خودآسیبزنی برای نوجوانان، از همسانی درونی خوبی برخوردار بود (0/89=α). علاوهبراین، در پژوهش ولیمحمدی و همکاران همبستگی مثبت و معنادار خودآسیبزنی با مقیاسهای اضطراب، افسردگی و استرس و همبستگی منفی و معنادار خودآسیبزنی با رضایتمندی از زندگی، شواهد متقنی را در دفاع از روایی ملاکی نسخه کوتاه سیاهه غربالگری خودآسیبزنی برای نوجوانان فراهم کرد [
15].
پرسشنامه سرمایه روانشناختی
لوتانز و همکاران [
16] اولین بار پرسشنامه سرمایه روانشناختی را با هدف اندازهگیری سرمایه روانی افراد توسعه دادند و آن را در بین دانشجویان و کارکنان ادارات هنجاریابی کردند. این ابزار شامل 24 مادّه است و مشارکتکنندگان به هر مادّه بر روی یک طیف 6 درجهای از کاملاً مخالف (1) تا کاملاً موافق (6) پاسخ میدهند. براساس منطق نظری زیربنایی پرسشنامه سرمایه روانی، این ابزار از 4 بُعد خودکارآمدی تابآوری، امید و خوشبینی تشکیل شده است که هر وجه نیز 6 مادّه را شامل میشود. تمام مادّههای پرسشنامه سرمایه روانی بهطور مستقیم نمرهگذاری میشود. برایناساس، در نمرهگذاری این ابزار، همواره برای گزینه کاملاً موافقم از نمره 6 و برای گزینه کاملاً مخالفم نیز از گزینه 1 استفاده میشود.
در تعدادی از مطالعات، محققان مختلف شواهدی را در دفاع از مختصات فنی روایی و پایایی پرسشنامه سرمایه روانشناختی ارائه کردهاند [
16، 17، 18]. در مطالعه لوتانز و همکاران [
16]نتایج روایی عاملی پرسشنامه سرمایه روانشناختی نشان داد که ساختار عاملی پرسشنامه سرمایه روانشناختی از 4 عامل خودکارآمدی، تابآوری، امید و خوشبینی تشکیل شده است. در مطالعه تمیزی، ضرغام حاجبی و میرزا حسینی [
19]، ضرایب همسانی درونی زیرمقیاسهای خودکارآمدی، امید، تابآوری و خوشبینی و نمره کلی سرمایه روانی بهترتیب برابر با 0/88، 0/86، 0/86، 0/80 و 0/93 به دست آمد.
مقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی
لویباند و لویباند [
20] نسخه اصلی مقیاس افسردگی اضطراب و تنیدگی را با هدف اندازهگیری افسردگی، اضطراب و تنیدگی توسعه دادند. نسخه 42 مادّهای مقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی شامل مجموعهای از 3 زیرمقیاس خودسنجی است که برای اندازهگیری حالتهای هیجانی منفی افسردگی، اضطراب و تنیدگی استفاده میشود. هریک از 3 زیرمقیاس افسردگی، اضطراب و استرس شامل 14 مادّه است و مشارکتکنندگان به هر مادّه روی یک طیف 4 درجهای از «هرگز درباره من صدق نمیکند» (صفر) تا «همیشه درباره من صدق میکند» (3)، پاسخ میدهند.
در مقیاس افسردگی، ملالت، ناامیدی، بیارزش شمردن زندگی، خودناارزندهسازی، فقدان علاقه/مشارکت، بیلذتی و سکون، در زیرمقیاس اضطراب، انگیختگی خودکار، تأثیرات اسکلتی ماهیچهای، اضطراب موقعیتی و تجربه ذهنی احساس اضطراب و درنهایت در مقیاس استرس ـکه نسبت به سطوح انگیختگی غیراختصاصی مزمن حساس استـ، دشواری در آرمیدگی، انگیختگی عصبی، سهولت در تحریک شدگی/ ناآرامی، فزونتحریکپذیری/واکنشپذیری و عدم تحمل، اندازهگیری میشود.
در مطالعه شکری و همکاران [
21]، ضرایب آلفای کرونباخ برای مقیاسهای افسردگی، اضطراب و استرس در مرحله پیشآزمون بهترتیب برابر با 0/82، 0/78 و 0/78، در مرحله پس آزمون اول بهترتیب برابر با 0/80، 0/75 و 0/76 و در مرحله پس آزمون دوم بهترتیب برابر با 0/79، 0/78 و 0/79 به دست آمد. در مطالعه حاضر، ضریب همسانی درونی مقیاسهای افسردگی، اضطراب و استرس بهترتیب برابر با 0/83، 0/80 و 0/82 درصد به دست آمد.
سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها
سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها، ابزاری است که از آن برای سنجش رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی در موقعیتهای بالینی و غیربالینی استفاده میشود [
10]. توسعهدهندگان این ابزار سنجش با رجوع به پیشینه نظری و تجربی در قلمرو رفتارهای خودآسیبزا، با هدف تصریح اهمّ کارکردهای رجوع به رفتارهای خودآسیبی بر انگیزانندههایی مانند شامل خودنظمدهی عاطفی، تأثیرگذاری بینفردی، خودتنبیهی، بازتعریف حدود روابط بینفردی و هیجانخواهی تأکید کردند.
در نسخه 31 مادّهای سیاهه خودآسیبزنی اُتاوا، تعداد 24 مادّه بر انگیزش افراد به شروع این رفتارها مربوط میشود. در این بخش، مشارکتکنندگان به هر مادّه بر روی طیفی 5 درجهای از به هیچ وجه (صفر) تا هر روز (4)، پاسخ میدهند. 7 ماده دیگر سیاهه با تأکید بر انگیزش افراد برای تداوم رجوع به رفتارهای خودآسیبزا، ویژگیهای اعتیادی را میسنجد. در این بخش نیز از مشارکتکنندگان تقاضا میشود تا به مادّهها بر روی یک طیف 5 درجهای از هرگز (صفر) تا همیشه (4) پاسخ دهند. نتایج مطالعات مختلف از ویژگیهای روانسنجی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها بهطور تجربی حمایت کردند [
10-12].
در این مطالعه، برای آمادهسازی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان ایرانی از روش ترجمه مجدد استفاده شد. بنابراین، به منظور استفاده از سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان، نسخه انگلیسی آن برای نمونه نوجوانان ایرانی به زبان فارسی ترجمه شد. برای این منظور، با هدف حفظ همارزی زبانی و مفهومی، نسخه فارسی به کمک یک فرد دوزبانه دیگر به انگلیسی برگردانده شدند [
22]. دو مترجم درباره تفاوت موجود بین نسخههای انگلیسی بحث کردند و ازطریق «فرایند مرور مکرر» این تفاوتها به حداقل ممکن کاهش یافت. بر این اساس، ترادف معنایی نسخه ترجمهشده با نسخه اصلی به دقت بررسی شد. درنهایت، دو نفر از اعضای هیئت علمی دکتری تخصصی، رشته روانشناسی که براساس مستندات موجود منتخبین به زبان انگلیسی بهطور کامل مسلط بودند، روایی محتوا و تطابق فرهنگی این سیاهه را مطالعه و تأیید کردند. در این قسمت، دو مادّه سیاهه در بخش مربوط به انگیزش شروع رفتارهای خودآسیبزا با شمول ماهیتی جنسی و بهدلیل مغایرت فرهنگی با محتوای ارزشی فرهنگ غالب در جامعه، از بین مادّههای سیاهه حذف شدند. بر این اساس، تعداد کل مادهّهای آزمون در بخش مربوط به انگیزشِ شروع رفتارهای خودآسیبزا، به 22 مادّه تقلیل یافت.
در این بخش، روایی محتوایی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان ایرانی به دو صورت روایی محتوایی کیفی و روایی محتوایی کمی بررسی شد. برای بررسی روایی محتوای کیفی، نسخه اولیه و مقدماتی سیاهه در اختیار 5 نفر از متخصصان حوزه روانشناسی و البته مطلع به قلمرو رفتارهای خودآسیبزا ارسال شد و نظرشان درباره میزان انطباق مادّه با مؤلفه (مقوله) مورد نظر بر روی یک طیف 7 درجهای بهشدت مخالفم (1)، مخالفم (2)، کمی مخالفم (3)، نه مخالفم نه موافقم (4)، کمی موافقم (5)، موافقم (6) و بهشدت موافقم (7)، دریافت شد. همچنین از آنها خواسته شد تا در صورت نیاز و صلاحدید خود، مادّه پیشنهادی یا اصلاحشده خویش را در مقابل هر مادّه، یادداشت کنند. نتایج روایی محتوای کمّی با هدف اطلاع از این که تا چه حد میتوان به نتایج روایی محتوای کیفی، اطمینان کرد، بررسی شد.
بنابراین، در این بخش، با هدف کمیسازی ارزیابی متخصصان، از نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوا استفاده شد. برای محاسبه شاخص روایی محتوا از متخصصان خواسته شد تا نظر خود را براساس روانی، سادگی، وضوح و مرتبط بودن بر روی طیفی 4 درجهای بیان کنند. در این پژوهش، شاخص روایی محتوای بالاتر از 0/97 درصد پذیرفته شد. سپس نسبت روایی محتوا برای هر مؤلفه و مادّههای مرتبط با آن محاسبه شد و هر 29 مادّه بهعنوان مادّههای نهایی تأیید شدند. به بیان دیگر در این بخش، نسبت روایی محتوا برای هیچ یک از مادّههای سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها، کمتر از 0/99 به دست نیامد.
منطق تحلیل دادهها
در این مطالعه، تحلیل دادهها بر پایه نظریه کلاسیک تست انجام شد. ابقا یا حذف سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان به اتکای مشخصههای آماری تحلیل عاملی صورت گرفت. در این مطالعه برای استفاده از تحلیل عامل تأییدی از روش بیشینه درستنمایی برای برآورد مدل و همسو با پیشنهاد میرز و همکاران [
13] به منظور ارائه یک ارزیابی جامع از برازش الگو از شاخص مجذور خی، شاخص مجذور خی بر درجه آزادی ، شاخص برازش مقایسهای ، شاخص نیکویی برازش، شاخص نیکویی برازش انطباقی و خطای ریشه مجذور میانگین تقریب استفاده شد. همسو با نتایج مطالعات مارتین و همکاران، نیکسون و همکاران و براون و همکاران [
10-12]، در این مطالعه نیز الگوی اندازهگیری تکعاملی برای بخش مربوط به انگیزش افراد برای تداوم رفتارهای خودآسیبزا و از الگوی اندازهگیری چندعاملی برای بخش مربوط به انگیزش افراد برای شروع رفتارهای خودآسیبزا، بهعنوان دو الگوی مفروض ارجح، انتخاب و آزمون شدند.
یافتهها
در این مطالعه، دادهها بهترتیب با استفاده از نسخه 18 و 20 SPSS و AMOS تجزیهوتحلیل شدند. پس از گردآوری دادهها و قبل از تحلیل و وارسی تأییدی آنها، پیشفرضهای بهنجاری و همخطی چندگانه آزمون شدند. برای این منظور، ابتدا مفروضههای بهنجاری و همخطی چندگانه و همچنین، دادههای غیرعادی (دورافتاده) وارسی شدند. در این پژوهش، موافق با پیشنهاد تاباچنیک و همکاران [
23]، دادههای غیرعادی تکمتغیری، از طریق نمرات استاندارد Z در بسته آماری SPSS، چک شدند (P<0/001 و Z=3/29). در این بخش، نتایج نشان داد که هیچ داده دورافتاده یا غیرعادی در محدوده دادههای پیشبینی شده وجود نداشت.
جدول شماره 1، اندازههای توصیفی میانگین، انحرافمعیار و آمارههای چولگی و کشیدگی را برای مادّههای سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان نشان میدهد. در بخش مربوط به انگیزش شروع رفتار خودآسیبزا، نتایج مربوط به آمارههای چولگی (|1/48|>) و کشیدگی (|1/46|>) و در بخش مربوط به انگیزش تداوم این رفتار یا ویژگیهای اعتیادی، نتایج مربوط به آمارههای چولگی (|0/78|>) و کشیدگی (|0/42|>) نشان داد که هیچیک از مادّههای سیاهه، از نقاط برش پیشنهادی برای آمارههای چولگی برابر با |3| و کشیدگی برابر با |8| بیشتر نبودند. بنابراین، همسو با منطق پیشنهادی کلاین [
24] مفروضه بهنجاری تکمتغیری برای هریک از مادّههای سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان رعایت شده است. علاوهبراین، در این پژوهش، به منظور آزمون مفروضه همخطی چندگانه، از آمارههای تحمل و عامل تورم واریانس، استفاده شد. در این بخش، همسو با پیشنهاد هایر، بلک، بابین و آندرسون [
26]، ازآنجاکه تمامی مقادیر مربوط به آماره تحمل بزرگتر از 0/10 و همه مقادیر آماره VIF نیز کوچکتر از 3 بودند، بنابراین، مفروضه عدم همخطی رعایت شد.
روایی سازه
در این بخش، به منظور تعیین روایی عاملی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان از روش آماری تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. به بیان دیگر، به منظور تأیید ساختار تکعاملی مفروض برای بخش مربوط به انگیزش تداوم رفتار خودآسیبزا در سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها در میان نوجوانان و همچنین، به منظور تأیید ساختار چندعاملی مفروض برای بخش مربوط به شروع تداوم رفتار خودآسیبزا در سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها، از مدیابی معادله ساختاری به کمک تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. به منظور آزمون فرضیه مربوط به بارهای عاملی عاملها و همبستگیهای بینعاملی، در تحلیل عاملی تأییدی از روش برآوردِ بیشینه درستنمایی استفاده شد. در این بخش، به منظور ارزیابی برازندگی مدل، مدل استقلال با مدل مفروض مقایسه شد. در بخش مربوط به انگیزش شروع رفتار خودآسیبزا، نتایج نشان داد اندازههای نیکویی برازش برای مدل استقلال که در آن فرض میشود همه متغیرها ناهمبستهاند، بر برازندگی ضعیف مدل مزبور با دادهها، دلالت داشت (16/85=χ
2/df و P<0/001 و 4651/10=(276, N=350)χ
2).
علاوهبراین، در بخش مربوط به انگیزش تداوم رفتار خودآسیبزا، نتایج نشان داد اندازههای نیکویی برازش برای مدل استقلال بر برازندگی ضعیف مدل مزبور با دادهها دلالت داشت (27/26=χ
2/df و P<0/001 و 52/1226=(45, N=300)χ
2). آماردانان تأکید میکنند که مقدار ترجیحی آماره χ2 باید کوچک و میزان احتمال مربوط به آن از سطح معناداری آماری بهدستآمده، بزرگتر باشد. بااینحال، این آماره به میزان زیادی نسبت به حجم نمونه حساس است. بر این اساس، هر مدل قابل قبولی بهدلیل توان بیش از حد بالای این روش آزمون آماری، اغلب اوقات رد میشود. بنابراین، موافق با پیشنهاد آماردانان، به منظور اطلاع از برازندگی قابل قبول مدل با دادهها، از نسبت 5>χ
2/df، بهصورت جایگزین یا 3>χ
2/df، استفاده میشود [
13]. در
جدول شماره 2، باتوجهبه معناداری آزمون خیدو، به منظور اطلاع از برازندگی مدل مفروض با دادهها، شاخصهای نیکویی برازش دیگری وارسی شدند. باتوجهبه عدم اجماع نظر آماردانان درباره اندازههای نیکویی برازش ترجیحی [
13،
24، 26] در این پژوهش، بر اندازههای نیکویی برازش مختلف، عبارات خطای باقیمانده و شاخصهای اصلاح تأکید شد.
ساختار چندعاملی و تکعاملی بهترتیب برای بخشهای مربوط به انگیزش شروع و انگیزش تداوم در سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان وارسی شد. در این بخش، نتایج مربوط به شاخصهای برازش مدل چندعاملی برای هریک از شاخصهای پیشنهادی میرز و همکاران شامل شاخص مجذور خی، شاخص نسبت مجذور خی بر درجه آزادی، شاخص برازش مقایسهای، شاخص نیکویی برازش، شاخص نیکویی برازش انطباقی و خطای ریشه مجذور میانگین تقریب بهترتیب برابر با 98/73، 2/82، 0/95، 0/94، 0/90 و 0/068 به دست آمد که بر برازش مطلوب مدل با دادهها دلالت دارد (
جدول شماره 2). همچنین نتایج مربوط به شاخصهای برازش مدل تکعاملی برای هریک از شاخصهای پیشنهادی میرز و همکاران [
13] شامل شاخص مجذور خی، شاخص نسبت مجذور خی بر درجه آزادی، شاخص برازش مقایسهای، شاخص نیکویی برازش، شاخص نیکویی برازش انطباقی و خطای ریشه مجذور میانگین تقریب بهترتیب برابر با 98/73، 2/82، 0/95، 0/94، 0/90 و 0/068 به دست آمد که بر برازش مطلوب مدل با دادهها دلالت دارد (
جدول شماره 2).
جدول شماره 3 نتایج مربوط به وزنهای عاملی ساختار چندعاملی مدل اندازهگیری سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها در بخش انگیزش شروع را برای نوجوانان نشان میدهد. چنانکه این جدول نشان میدهد، برای ساختار عاملی مفروض، جمیع وزنهای عاملی ازنظر آماری معنادار هستند (0/001>P). در
جدول شماره 1، وزنهای عاملی برای عامل نظمبخشی عاطفی درونی بین 0/42 تا 0/77، تأثیرگذاری بیرونی بین 0/67 تا 0/73، نظمبخشی عاطفی بیرونی بین 0/42 تا 0/70 و درنهایت، برای عامل هیجانخواهی بین 0/48 تا 0/81، به دست آمد. علاوهبراین در این بخش، با هدف اطلاع از مشخصههای فنی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان با اخذ رویکردی جزئینگر و معطوف بر هریک از مادّهها، ضریب همبستگی هر مادّه با نمره کل و ضریب همسانی با فرض حذف هر مادّه، برای ساختار 4 عاملی گزارش شد (
جدول شماره 3).
جدول شماره 4 نتایج مربوط به وزنهای عاملی ساختار تکعاملی مدل اندازهگیری سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها در بخش انگیزش تداوم را برای نوجوانان نشان میدهد. مطابق نتایج این جدول، برای ساختار عاملی مفروض، جمیع وزنهای عاملی ازنظر آماری معنادار هستند (0/001>P). در
جدول شماره 1، وزنهای عاملی برای ویژگیهای اعتیادی رفتارهای خودآسیبرسان غیرمنتهی به خودکشی بین 0/58 تا 0/83، به دست آمد. علاوهبراین در این بخش، با هدف اطلاع از مشخصههای فنی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان، در بخش انگیزش تداوم، با اخذ رویکردی جزئینگر و معطوف بر هریک از مادّهها، ضریب همبستگی هر مادّه با نمره کل و ضریب همسانی با فرض حذف هر مادّه، برای ساختار تکعاملی، گزارش شد (
جدول شماره 4).
روایی همگرا
در این بخش، به منظور تعیین روایی همگرا سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان، موافق با پیشینه نظری و تجربی، پراکندگی مشترک (همبستگی) بین نمرات کارکردهای خودآسیبزنی و نمرات ویژگیهای اعتیادی رفتارهای خودآسیبزنی غیرمنتهی به خودکشی با نمرات وجوه مختلف آشفتگی روانشناختی شامل اضطراب، افسردگی و استرس، نمرات وجوه مختلف سرمایه روانشناختی شامل خودکارآمدی، تابآوری، امید و خوشبینی و درنهایت، رفتارهای خودآسیبزنی تعمدی در نوجوانان تیزهوش محاسبه شد. در
جدول شماره 5، ازیکسو، نتایج مربوط به همبستگی مثبت و معنادار بین نمرات کارکردهای خودآسیبزنی و نمرات ویژگیهای اعتیادی رفتارهای خودآسیبزنی غیرمنتهی به خودکشی با نمرات افسردگی، اضطراب و استرس و همچنین، نمرات رفتارهای خودآسیبزنی تعمدی و از سوی دیگر، نتایج مربوط به همبستگی منفی و معنادار بین نمرات کارکردهای خودآسیبزنی و نمرات ویژگیهای اعتیادی رفتارهای خودآسیبزنی غیرمنتهی به خودکشی با نمرات خودکارآمدی، تابآوری، امید و خوشبینی، شواهد متقنی در دفاع از روایی همگرای سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان فراهم کرد.
بحث
این پژوهش با هدف تحلیل مشخصههای روانسنجی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان انجام شد. نتایج تحلیل عاملی تأییدی برای مقیاس کارکردهای رفتارهای خودآسیبرسانِ غیرمنتهی به خودکشی، از ساختار اندازهگیری چندعاملی و برای مقیاس ویژگیهای اعتیادی رفتارهای خودآسیبرسان از مدل اندازهگیری تکعاملی، بهطور تجربی حمایت کرد. در بخش دیگری، نتایج مربوط به همبستگی بین نمرات مقیاسهای ویژگیهای اعتیادی و کارکردهای رفتارهای خودآسیبرسان با وجوه مختلف آشفتگی روانشناختی شامل افسردگی، اضطراب و استرس و همچنین با رفتارهای خودآسیبی غیرتعمدی و درنهایت، ابعاد مختلف سرمایه روانشناختی شامل خودکارآمدی، تابآوری، امید و خوشبینی، از روایی ملاکی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان، بهطور تجربی حمایت کرد. درنهایت، ضرایب همسانی درونی برای مقیاسهای ویژگیهای اعتیادی و کارکردهای رفتارهای خودآسیبزا قابل قبول بودند.
در بخش نخست، نتایج روش آماری تحلیل عاملی در پژوهش حاضر همسو با یافتههای مطالعات براون و همکاران [
12]، نیکسون و همکاران [
10] و مارتین و همکاران [
11] برای مقیاس کارکردهای رفتارهای خودآسیبزا از ساختار اندازهگیری چندعاملی مشتمل بر نظمبخشی عاطفی درونی، تأثیرگذاری اجتماعی، نظمبخشی عاطفی بیرونی و هیجانخواهی و برای مقیاس ویژگیهای اعتیادیِ رفتارهای خودآسیبزا، از مدل اندازهگیری تکعاملی حمایت کرد. در این بخش، نتایج پژوهش، همسو با یافتههای مطالعات ژانگ و همکاران [
27]، ماترا و همکاران [
28] و ویگا و همکاران [
8] با تأکید بر پیچیدگی مفهومی رفتارهای خودآسیبزا در بین نوجوانان، نشان میدهد که تلاش نظاممند برای فهمپذیری و تبیینپذیری این رفتارها بر شمول حداکثری وجوه مختلف کارکردها و ویژگیهای اعتیادی رفتارهای خودآسیبزا مبتنی است. به بیان دیگر، محققان مختلف با مقایسه ساختار مفهومی سیاهه خودآسیبی اُتاوا با دیگر ابزارهای سنجش رفتارهای خودآسیبی مانند مقیاس خودتخریبی مزمن، زمینهیاب رفتار خودآسیبزا، زمینهیاب خودآسیبی، پرسشنامه تکانشوری و خودآسیبی، پرسشنامه رفتار خودآسیبی، سیاهه غربالگری رفتارهای خودآسیبزنی برای نوجوانان، سیاهه خودآسیبزنی و سیاهه خودآسیبزنی تعمدی، پرسشنامه خودآسیبی، مقیاس انگیزش خودآسیبی و سنجش افکار خودتخریبگر فایرستون یادآوری میکنند که سیاهه خودآسیبزنی اُتاوا از یک سو، امکان سنجش جامع قلمرو مطالعاتی رفتارهای خودآسیبزا را در بین نوجوانان فراهم میکند و از سوی دیگر، برای مفهومپردازی و توسعه برنامهها و تلاشهای مداخلاتی معطوف بر پدیده رفتاری خودآسیبزنی، واجد اهمیت فراوانی است. [
10-12، 14]
در بخش دیگری، ضرایب همبستگی بین نمرات مقیاسهای ویژگیهای اعتیادی و کارکردهای رفتارهای خودآسیبزا در نوجوانان با نمرات مقیاسهای چندگانه آشفتگی روانشناختی شامل اضطراب، افسردگی و استرس و نمرات مقیاسهای سرمایه روانشناختی شامل خودکارآمدی، تابآوری، امید و خوشبینی و درنهایت، نمرات رفتارهای خودآسیبزای تعمدی، همسو با سوابق نظری و تجربی موجود، از روایی ملاکی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان حمایت کرد. نتایج پژوهش در این بخش، همسو با آموزههای رویکرد توانمندمحور به تابآوری خاطرنشان میسازد که فقر در منابع مقابلهای و عدم غنای سرمایه روانی نوجوانان در تصریح و تبیین رجوع آنها به شیوههای مواجهه ناانطباقی در رویاوریی با موقعیتهای چالشزا، از اهمیت زیادی برخوردار است. [
8،
28، 29]
نتایج پژوهش حاضر همسو با یافتههای مطالعات دیگری مانند جیانگ و همکاران [
30] و کلادا و همکاران [
31] در بین گروههای نوجوان تیزهوش و غیرتیزهوش نشان میدهد که یکی از مهمترین عاملهایِ خطر استفاده از راهبردهای مقابله ناانطباقی و ناسازگارانه مانند رفتارهای خودآسیبزای غیرمنتهی به خودکشی، به مثابه یک شیوه رویارویی هیجانمحور و غیرسازنده، بر عدم تجهیز خزانه مهارتی نوجوانان به ویژگیهایی مانند خودشفقتورزی، دلبستگی ایمن، پرطاقتی روانی، خودکنترلگری، تأملی بودن و ارزیابیهای چالشی، مثبتاندیشی و جستوجوگری منابع حمایتی مبتنی است. درمقابل براساس شواهد تجربی، همبستههایی مانند راهبردهای نظمبخشی معطوف بر خودسرزنشگری، دگرسرزنشگری، فاجعهآمیزی و نشخوارگری فکری، از طریق تحدید منابع مقابلهای افراد، خطر رجوع به رویههای مقابلهای ناسازگارانه را در آنها بیش از پیش، افزایش میدهد [
19،
23].
برخی از محدودیتهای پژوهش حاضر به شرح ذیل است:
اول، اگر در این پژوهش، عدم آزمون همارزی جنسی ساختار عاملی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان، بهعنوان یک محدودیت، فرصت اطلاع از تغییرناپذیری مدل اندازهگیری سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان را فراهم نمیکند، تحلیل همارزی جنسی ساختار عاملی این ابزار، بهطور اکید به محققان بعدی توصیه میشود.
دوم، باتوجهبه آن که نمونه پژوهش حاضر فقط از بین دانشآموزان تیزهوش دورههای اول و دوم متوسطه شهر ساوه انتخاب شدند، بنابراین، تعمیمپذیری یافتههای مستخرج از این پژوهش به دیگر گروههای نوجوان بالینی و غیربالینی، باید با احتیاط کافی انجام شود. در این بخش، انتخاب غیراحتمالاتی مشارکتکنندگان نیز سبب میشود که تعمیمیافتهها با رعایت کامل جانب احتیاط انجام شود.
سوم، در این پژوهش محقق کوشید با استفاده از روشهایی مانند روایی سازه و روایی همگرا از مشخصه روایی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان اطلاع حاصل کند، اما، برای اطلاع از ویژگی فنی پایایی، فقط به ضرایب همسانی درونی بسنده کرد. بنابراین، استفاده از دیگر طرق اطلاع از مشخصه پایایی و حتی روایی سیاهه خودآسیبزنی اُتاواـکارکردها برای نوجوانان مانند روایی واگرا نیز پیشنهاد میشود.
چهارم، تعدد ابزارهای سنجش، فرصت اطلاع از گروه وسیعتری از ویژگیهای فنی سیاهه را فراهم کرد، اما ممکن است در ایجاد خستگی و کاهش دقت در پاسخ مشارکتکنندگان مؤثر باشد.
نتیجهگیری
درمجموع، در این پژوهش، تحلیل روانسنجی مقیاسهای کارکردها و ویژگیهای اعتیادی رفتار خودآسیبی نشان داد که سیاهه خودآسیبزنی اُتاوا، ابزار سنجشی روا و پایا برای موقعیتهای پژوهشی و بالینی، محسوب میشود.
ملاحظات اخلاقی
ملاحظات اخلاقی در انجام پژوهش رعایت شده است و به مشارکتکنندگان در پژوهش در مورد محرمانه بودن نتایج اطمینان داده شده است. همچنین این مطالعه با شناسه اخلاق IR.ALZAHRA.REC.1400.070 در دانشگاه الزهرا (س) تصویب شد.
حامی مالی
این پژوهش برگرفته از رساله دکتری مریم ولیمحمدی در گروه روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال است. این پژوهش هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی وتحقیق و بررس: مریم ولیمحمدی و امید شکری؛ ویراستاری و نهاییسازی نوشته: همه نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از تمامی مشارکتکنندگانی که در این پژوهش شرکت کردند و با همکاری صمیمانه آنها اجرای پژوهش امکانپذیر شد، تقدیر و تشکر میکنند.