مقدمه
تروریسم تا امروز یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های جهان بوده  است. دلایل و نتایج ثابتی ندارد. تروریسم به احساس وحشت و ترس در بین عموم مردم منجر می‌شود و افراد را به‌صورت مستقیم (فیزیکی) یا غیرمستقیم (روانی) قربانی می‌کند. پاکستان از آن کشورهایی است که چنین اعمال وحشیانه‌ای (بمب‌گذاری انتحاری، قتل‌های هدفمند و بمب‌گذاری سریالی) به‌صورت تقریباً منظم در چند سال گذشته در آن رخ داده است. پژوهشگران معتقدند در چنین موقعیت‌هایی افراد ممکن است مرتبه بالاتری از اضطراب را تجربه کنند. یک حمله تروریستی به‌عنوان تهدید یا استفاده واقعی از زور و خشونت غیرقانونی توسط یک بازیگر غیردولتی برای دستیابی به یک هدف سیاسی، اقتصادی، مذهبی و اجتماعی از طریق ترس، اجبار و یا ارعاب تعریف می‌شود. براساس گزارش پایگاه داده‌های جهانی تروریسم، تروریسم بعد از حملات 11 سپتامبر 2001 (20 شهریور 1380) به برج‌های دوقلو به سطح جدیدی رسیده است. این حمله ریشه در خاورمیانه، اورپا و ابعادی مذهبی و سکولار داشت. 
تروریسم به‌عنوان یک عمل خشونت‌آمیز عمدی علیه غیرنظامیان و برای انجام هدفی ایدئولوژیک، مذهبی و سیاسی صورت می‌گیرد [1]. پس از 11 سپتامبر 2001، جهان هزاران میلیارد دلار برای تدابیر ضدتروریستی علیه 4 هواپیما ربایی هزینه کرده است [2]. تروریسم موضوع بسیار پیچیده‌ای است و بسیاری از پژوهشگران ابعادی از آن را بررسی کرده‌اند و معتقدند که علت‌ها و دلایل زیادی در چنین اعمالی دخیل است. حملات تروریسی در پاکستان طی 3482 بمب‌گذاری و 281 حمله انتحاری در سال‌های اخیر جان 36495 نفر را گرفته و 27985 نفر را مصدوم کرده است [3].
بی‌سوادی، قومیت، رشد جمعیت، نابرابری در درآمد، نرخ بالای بیکاری، تورم، فقر، بی‌ثباتی سیاسی بالا  و بی‌عدالتی عواملی هستند که بر تروریسم در پاکستان تأثیر داشته است [4، 5، 6]. پاکستان پس از 11 سپتامبر نقش خود را در خط مقدم مبارزه با تروریسم ایفا کرده است. به همین دلیل تمهیدات ضدتروریستی هم روز به روز در کشور افزایش یافته است. این عملیات‌های تروریستی به سلامت روانی افراد آسیب وارد کرده است. براساس پژوهش‌های انجام‌شده در پاکستان، فعالیت‌های تروریستی بر سلامت روان افراد تأثیر گذاشته است [5، 6، 7]. حمله‌های تروریستی بر سلامت روانی افراد تأثیرگذار است، زیرا بعد از حملات اضطراب، نگرانی و افسردگی به آن‌ها دست می‌دهد. در بیشتر موارد افراد ازنظر احساسی ناراحت و بیمار می‌شوند. بر اساس شواهدی که از موج جدید تروریسم وجود دارد افراد درباره احساس امنیت خود و خانواده‌هاشان احساس ترس دارند، زیرا دیگر محیط را امن نمی‌دانند. آن‌ها از مرگ می‌ترسند و چنین موقعیت‌های هراس‌انگیز و نامطمئنی به اضطراب مرگ منجر می‌شود. برای نشان دادن این مشکل، وجود یک رویکرد تعاملی و غیرقضاوتی ضروری است [8]. حملات تروریستی در پاکستان نوعی ناامنی عظیم و مداوم در بین مردم ایجاد می‌کند که این ترس در زندگی روزمره آن‌ها و نیز ساختارهای مالی‌شان اختلال ایجاد می‌کند [9].
پژوهش درباره درک عمومی و تأثیرات روان‌شناختی حملات تروریستی در سال‌های اخیر در کشورهای غربی به‌دلیل وقوع چندین رویداد برجسته مانند حملات تروریستی 11 سپتامبر 2001 و بمب‌گذاری‌های مادرید و لندن به‌ترتیب در سال 2004 و 2005، افزایش یافته است [10، 11، 12، 13، 14]. مطابق مطالب گفته‌شده، تأثیر ادراک‌شده حملات تروریستی شامل 5 مورد است:
 1. آسیب رساندن جسمی به افراد در طول حملات مستقیم، 
2. بیماری و جراحت به‌دلیل مواد سمی منتشرشده در اطراف (مانند انفجار بمب)، 
3. اختلال در فعالیت‌های زندگی روزمره با ایجاد عوامل استرس‌زای ثانویه (مانند دسترسی به خدمات، مراقبت‌های بهداشتی و حمل‌ونقل)، 
4. پریشانی روانی برای کسانی که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در معرض تروریسم هستند، 
 5. آسیب به سلامت روان و جسم که درنتیجه واکنش ترس تشدید می‌شود [15]. 
بااین‌حال این مطالعات اثرات تروریسم بر سلامت روان را مورد بررسی قرار داده است. هیچ مطالعه‌ای در مورد بررسی تأثیر حملات تروریستی بر اضطراب مرگ در بین افراد با تجربه مستقیم و غیرمستقیم انجام نشده است. هدف مطالعه حاضر پر کردن این شکاف با استفاده از اطلاعات افرادی است که قربانی مستقیم حملات تروریستی بوده‌اند، در کنار افرادی که تروریسم را از محتوای خبری یا سایر منابع دریافت کرده‌اند.
اضطراب، احساسی است که با افکار نگران‌کننده، احساسات متلاطم و تغییرات بدنی مانند افزایش فشار خون مشخص می‌شود [16]. اضطراب انواع مختلفی دارد. یکی از انواع آن اضطراب مرگ است. اضطراب مرگ یک پدیده روان‌شناختی است که به‌عنوان ترس از نابودی، ترس از آخرت و نگرانی از تبدیل شدن به هیچ تعریف می‌شود [17]. ترس از مرگ یک متغیر واحد نیست، بلکه جنبه‌های مختلفی را شامل می‌شود، مانند از دست دادن فردیت، تنهایی یا انزوا [18].
مطالعات نشان می‌دهد قرار گرفتن مداوم و طولانی در معرض موقعیت‌های ترس‌آور و تهیدیدکننده مانند فعالیت‌های تروریستی، آسیب‌پذیری اضطراب مرگ را افزایش می‌دهد [19]. مطالعه‌ای بر سطح فاجعه‌سازی تروریسم، استرس ادراک‌شده و اضطراب مرگ در دانشجویان صورت گرفت و یافته‌های آن حاکی از فاجعه‌سازی تروریسم و استرس ادراک‌شده در پیش‌بینی‌کنندگی و معناداری اضطراب مرگ است [9]. تروریسم در شرایط کنونی یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر بوده و تمام جهان در تبعات وحشیانه آن گرفتار شده است. قرار گرفتن مداوم و طولانی مدت در معرض موقعیت‌های تهدیدآمیز و جنگی، مانند فعالیت‌های تروریستی، آسیب‌پذیری در برابر اضطراب نابودی و ترس از مرگ را افزایش می‌دهد [19].
تاب‌آوری، توانایی بهبودی از بیماری یا بدبیاری‌ها است. تاب‌آوری ازنظر روان‌شناختی به معنای مقابله با عوامل استرس‌زا در فعالیت‌های زندگی روزمره است. عبارت تاب‌آوری درواقع در توانایی بازیافتن یا بازگشت مجدد تعریف می‌شود [20]. تاب‌آوری مجموعه‌ای از ویژگی‌ها در نظر گرفته می‌شود که به افراد کمک می‌کند تا بر خطرها و دشواری‌ها غلبه کنند و با موفقیت مشکلات را سپری کنند [21]. برخی پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که قرارگرفتن مکرر در معرض اتفاقات آسیب‌زا می‌تواند نوعی آسیب‌ناپذیری را ایجاد کند تا آن‌ها در ناملایمات آینده، ناراحتی‌های فیزیولوژیک و روان‌شناختی خود را کاهش دهند و بر توان مقابله خود بیافزایند. 
عوامل متعددی تاب‌آوری را در برابر موقعیت‌های آسیب‌زا افزایش می‌دهند، ازجمله ظرفیت مقابله با تروما، آمادگی ذهنی و جسمی برای تروما، تجربیات گذشته و بهبود موفقیت‌آمیز و خودبه‌خودی از تروما. هر فرد دارای درجاتی از تاب‌آوری است، البته برخی ممکن است در برابر نوعی از اضطراب انعطاف‌پذیرتر باشند. در شرایطی که تروریسم رواج بیابد، آموزش‌های دسته جمعی مانند روش‌های مقابله با این موقعیت‌های تهدید‌آمیز رواج می‌یابد [22]. مطالعه‌ای بر ماموران مرد پلیس راهنمایی و رانندگی (که هدف اول و ساده حملات تروریستی در بین نیروهای امنیتی شناخته می‌شوند) در شهر لاهور پاکستان، نشان از رابطه منفی معنادار بین تاب‌آوری و تأثیر فاجعه‌بار حملات تروریستی داشت [23].
قرار گرفتن در معرض یک تهدید تروریستی باعث آسیب فیزیکی می‌شود و باور و ایمان فرد را نسبت به دنیای امن بیرون از بین می‌برد، اما به‌طور هم‌زمان توانایی مقابله با چنین حملاتی را افزایش می‌دهد [24]. برخی از پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که اضطراب مرگ عبارت است از نوعی ناتوانی ادراک‌شده در دستیابی به جاه‌طلبی‌ها و اهداف اصلی زندگی و احساس پشیمانی. اضطراب مرگ توانایی مقابله فرد را کاهش می‌دهد [15، 25، 26]. باید به مردم آموزش داده شود تا از طریق تاب‌آوری با موقعیت‌های وحشتناک کنار بیایند. این مطالعه نقش تعدیل‌کننده تاب‌آوری را در موقعیت‌های وحشتناک، مانند حملات تروریستی، بررسی می‌کند. در نمونه‌های بیماران چینی، تاب‌آوری به‌عنوان عامل محافظتی مرتبط با اضطراب و افسردگی و یک عامل مؤثر در طول وضعیت همه‌گیری شناخته شد [27].
دین چارچوبی اساسی برای پرداختن و پاسخ به پرسش‌های مربوط به مرگ و مردن را فراهم می‌کند [18] که نشان می‌دهد تفاوت‌های فردی در اضطراب مرگ بیشتر ناشی از باور مذهبی، مناسک و نگرش آن‌هاست. باورهای دینی، بازنمایی ذهنی یک نگرش است که نسبت به احتمال واقعی بودن امری جهت‌گیری مثبت دارد [28]، درحالی‌که رفتارهای مذهبی، مناسکی هستند که با انگیزه اعتقادات مذهبی [29] انجام می‌شود.
افرادی که به وجود خدا اعتقاد دارند، اضطراب مرگ پایینی را تجربه می‌کنند [30]. همچنین اضطراب مرگ یکی از عواملی است که با تغییر دیدگاه فرد نسبت به زندگی دنیوی و آخرت، توانایی مقابله او را افزایش می‌دهد و با معرفت‌بخشی موضوعاتی چون هدف زندگی، معنای زندگی و دلایل خلقت، آن‌ها را به سمت و سوی مثبتی سوق می‌دهد [31]. افرادی که به وجود خدا اعتقاد دارند، اضطراب مرگ پایینی را تجربه می‌کنند [30]. چندین مطالعه رابطه متوسطی را بین دینداری و اضطراب مرگ در میان مسلمانان خارج از ایالات متحده آمریکا نشان داده‌اند [32].
افرادی که به وجود خدا اعتقاد دارند، در مقایسه با کسانی که به وجود خدا باور ندارند، اضطراب مرگ کم‌تری را تجربه می‌کنند [30]. مطالعه‌ای به منظور بررسی رابطه بین باورهای مذهبی و تاب‌آوری بر دانشجویانی انجام شد که هر حادثه آسیب‌زایی را تجربه کرده بودند [16]. نتایج نشان داد به جا آوردن اعمال مذهبی تاب‌آوری را در دانشجویانی که آسیب‌دیده یا شاهد این حوادث آسیب‌زا بودند، بهبود می‌بخشد [16]. باورهای مذهبی باعث تقویت خوش‌بینی، انعطاف‌پذیری و امید می‌شود و اضطراب مرگ را کاهش می‌دهد [33]. مدارای مذهبی هم یکی از مهم‌ترین پیش‌بینی‌‌کننده‌های اضطراب مرگ در سالمندان شناخته شده است [34]. مطالعه‌ای با هدف بررسی رابطه بین باورهای مذهبی و تاب‌آوری در دانشجویانی که هر گونه آسیب را تجربه کرده‌اند، انجام شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که عمل به باورهای دینی موجب بهبود تاب آوری در دانش آموزانی می‌شود که شاهد این حوادث آسیب‌زا هستند [8].
باورهای دینی می‌توانند از راه‌هایی چون افزایش پذیرش، استقامت و تاب‌آوری به‌دلیل ایجاد آرامش، ایجاد اعتماد به نفس و حس هدفمندی، بخشیدن شکست‌های فردی، فداکاری، ایجاد تصور مثبت از خود و نیز پیشگیری از افسردگی، ترس و اضطراب، از افراد حمایت کنند [35].
تروریسم در شرایط کنونی امری اجتناب‌ناپذیر است. تحقیقات زیادی در کشورهای غربی انجام شده است. پاکستان نیز با چنین موقعیت‌های وحشتناکی مواجه است، اما مردم به زندگی عادی خود ادامه می‌دهند. کمبود محتوا در مورد متغیرهای مطالعه در کشورهای شرقی وجود دارد. مطالعه حاضر مطالبی را برای محققان آینده اضافه خواهد کرد. با‌توجه‌به مطالب فوق مشخص شد باورهای مذهبی عامل محافظتی در کاهش اضطراب مرگ ناشی از حملات تروریستی در افراد در معرض مستقیم و غیرمستقیم هستند.

اهداف تحقیق
1. بررسی تأثیر ادراک‌شده حملات تروریستی براساس وحشت، عدم کنترل و میزان درمعرض قرار گرفتن بر تجربه اضطراب مرگ در بین کسانی که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در معرض حملات تروریستی قرار گرفته‌اند. 
2. بررسی اثر تعدیل‌کنندگی ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی در تأثیر ادراک‌شده حملات تروریستی و تجربه اضطراب مرگ. 

روش‌شناسی و مشارکت‌کنندگان
نمونه تحقیق
نمونه‌ها با روش نمونه‌گیری دردسترس و هدفمند انتخاب شدند. در این پژوهش از روش تحقیق کمی استفاده شده است. نمونه‌های این پژوهش شامل 359 نفر از دانشجویان شاغل در مدارس، کالج‌ها و دانشگاه‌های شهرهای اسلام آباد و پیشاور پاکستان بودند. درمجموع 70 دانشجو از دانشکده عمومی ارتش و 89 دانشجو از دانشگاه باچا خان که مستقیماً در معرض حملات تروریستی قرار داشتند، انتخاب شدند. شرکت‌کنندگانی که مستقیماً در معرض حملات قرار گرفته بودند، از مؤسسات آموزشی انتخاب شدند. درمجموع 50 دانشجو از دانشکده پزشکی و دندانپزشکی فدرال، 120 دانشجو از مرکز تحصیلات تکمیلی کالج نمونه دخترانه اسلام آباد 2/7- F  و 30 دانشجو از دانشکده نمونه پسرانه اسلام‌آباد G-4/10  در اسلام‌آباد انتخاب شدند. بر این اساس، نمونه‌ها به مقایسه تأثیر مستقیم و ادراک‌شده حملات تروریستی در میان دانشجویان در سنین و مقاطع تحصیلی مختلف کمک زیادی کردند. توزیع نمونه‌ها بر اساس سن بین 15 تا 17 سال (مجموعاً 106 نفر) و نیز بین 18 تا 21 سال (مجموعاً 253 نفر) بود. میانگین سن نمونه‌ها 18/7 و انحراف‌معیاری برابر با 2/59 به وجود آمد. توزیع نمونه‌ها برحسب سطح تحصیلات نیز بدین صورت می‌باشد: 132 نفر کارشناسی رشته‌های هنر و علوم، 152 نفر دانشجوی کارشناسی رشته‌های علوم انسانی، علوم پایه و مدیریت و 76 نفر دانشجوی کارشناسی ارشد یا کارشناسی رشته‌های پزشکی و جراحی. بنابراین، نمونه‌ها بیشتر شامل شرکت‌کنندگانی است که در حال حاضر در مقطع کارشناسی رشته‌های علوم انسانی و علوم تجربی و مهندسی تحصیل می‌کنند. 

معیارهای ورود 
منظور از افرادی که مستقیماً حملات تروریستی را درک کرده بودند، کسانی هستند که قبلاً قربانی فعالیت‌های تروریستی بودند، درحالی‌که افرادی که از طریق قرار گرفتن در رسانه‌های اجتماعی مختلف و سایت‌های اینترنتی و محتوای خبری و غیره متوجه حملات می‌شدند، افراد با درک غیرمستقیم حملات تروریستی هستند.

معیارهای خروج
افرادی که تحت مراقب‌های بهداشتی شدید یا تحت نظر مراکز توان‌بخشی بودند، در این پژوهش ورود نیافتند.

ابزار مطالعه
چهار ابزار مورد استفاده در پژوهش حاضر به همراه اطلاعات جمعیت‌شناختی نمونه‌ها بررسی خواهد شد.

مقیاس تأثیر ادراک‌شده حملات تروریستی
این مقیاس توسط نویسنده پایان‌نامه عایشا خان و با نظارت نسرین رفی تهیه شده است. این پرسش‌نامه براساس نظریه درک ریسک باروخ فیشهوف، پل اسلوویچ، سارا لیختنشتاین، استفن رید، باربارا کامبز در سال 1978 طراحی شده است. مقیاس حاضر بر اساس 4 عامل از نظریه‌ درک ریسک نوشته شده است: ترس، فقدان کنترل، آگاهی از خطر و میزان در معرض قرار گرفتن. سپس یک مقیاس 27 گویه‌ای تدوین شد که از میان آن 18 گویه بر اساس عوامل فوق انتخاب شد. سپس آ‌نها به 3 بعد تقسیم شدند: میزان در معرض قرار گرفتن، فقدان کنترل و احساس ترس. شرکت‌کنندگان به هریک از گزینه‌های مربوط به هر بعد براساس مقیاس لیکرت 6 درجه‌ای از 1 (اصلاً) تا 6 (به میزان بیشتر) پاسخ دادند. 23 مورد به شیوه‌ای معکوس نمرده‌دهی شد. ابتدا برای تعیین ویژگی‌های روان‌سنجی این مقیاس، بر روی یک نمونه 95 نفری اجرا شد و ضریب پایایی 0/75=α برای کل مقیاس به دست آمد. 

مقیاس اضطراب مرگ 
مقیاس اضطراب مرگ، یک مقیاس براساس خوداظهاری است که در جمعیت‌هایی که با بیماری‌های تهدیدکننده زندگی مواجه هستند، استفاده می‌شود [36]. این مقیاس شامل 15 مورد گزاره‌های دوگانه (درست/نادرست) است [21]. نمرات بالاتر نشان‌دهنده میزان بیشتری از ترس و اضطراب مرگ در پاسخ‌دهنده است. سازگاری درونی این مقیاس با 31 شرکت‌کننده و ازطریق فرمول کودر-ریچاردسون [7]، عدد مناسبی (0/76 درصد) به دست آمد که نشان‌دهنده‌ سازگاری و پایداری مقیاس است.

مقیاس تاب‌آوری بزرگسالان
در مطالعه حاضر نسخه اصلاح‌شده مقیاس تاب‌آوری برای بزرگسالان [37] مورد استفاده قرار گرفته است. این نسخه شامل 33 گویه و 6 خرده‌مقیاس است که شامل 1. ادراک از خود، 2. آینده برنامه‌ریزی‌شده، 3. شایستگی اجتماعی، 4. سبک ساختاریافته، 5. انسجام خانوادگی و 6. منابع اجتماعی است که درهر کدام، هرگویه به‌صورت مثبتی بیان شده است. این مقیاس براساس مقیاس لیکرت 5 درجه‌ای از 1 (کاملاً مخالفم) تا 5 (کاملاً موافقم) نمره‌گذاری می‌شود. نمرات بالاتر نشان‌دهنده سطوح بالاتر تاب‌آوری و مقابله است. ضریب α برای این مقیاس در مطالعات قبلی 0/87 درصد گزارش شده است [37] که نشان می‌دهد مقیاس معتبر و قابل اعتماد است. 

پرسش‌نامه دینداری
 پرسش‌نامه دینداری [13] شامل 34 گویه و 2 خرده‌مقیاس شامل رفتارهای مذهبی و باورهای دینی است. شرکت‌کنندگان به هریک از آیتم‌های مرتبط با اعتقادات خود در مقیاس لیکرت 5 درجه‌ای از 1(کاملاً مخالفم) تا 5 (کاملاً موافقم) پاسخ می‌دهند. نمرات بالاتر بیانگر رفتارها و باورهای مذهبی قوی است. سازگاری درونی برای این مقیاس 0/81=α به دست آمد. در پرسش‌نامه حاضر 5 گویه [8، 10، 20، 21، 29] برای کنترل سوگیری پاسخ منفی نگه داشته شد [13].

فرآیند انجام پژوهش
این مطالعه در چند مرحله انجام شد. در ابتدا، یک فهرست جمعیت‌شناختی خودساخته از نمونه‌ها تهیه شد. سپس مقیاس‌های مختلفی برای دستیابی به اهداف پژوهش انتخاب و رضایت‌نامه استفاده از ابزارها از نویسندگان مربوطه دریافت شد. قبل از تکمیل پرسش‌نامه با مسئولین آموزشی تماس گرفته شد و مجوز جمع‌آوری داده‌ها به دست آمد. در مرحله بعد، هریک از شرکت‌کنندگان فرم رضایت خود را ارائه کرده و هر کدام به‌طور خلاصه در مورد ماهیت و اهداف تحقیق، ناشناس بودن و محرمانه بودن اطلاعات خود و همچنین حق انصراف از مطالعه در هر مرحله‌ای مطلع شدند. پس از دریافت رضایت‌نامه آگاهانه، پرسش‌نامه‌ها در اختیار نمونه‌ها قرار گرفت. نمونه‌ها با روش نمونه‌گیری دردسترس و هدفمند انتخاب شدند. تقریباً 15 شرکت‌کننده به‌دلیل مسائل مربوط به حفظ حریم خصوصی از مطالعه خارج شدند. درمجموع 411 پرسش‌نامه از شرکت‌کنندگان جمع‌آوری شد. مدت‌زمان تکمیل پیمایش تقریباً 30 دقیقه بود. همچنین به شرکت‌کنندگان در مورد اینکه چگونه می‌توانند ازطریق تماس با بخش پژوهش در مورد نتایج تحقیق حاضر جویا شوند، توضیح داده شد. درمجموع 12 پرسش‌نامه به‌دلیل وجود داده‌های ناقص کنار گذاشته شد.

 تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و نتایج
پس از جمع‌آوری اطلاعات، داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 23 و در فرآیند ماکرو تحلیل شدند. داده‌ها باتوجه‌به اهداف یادشده تجزیه‌وتحلیل آماری شدند. برای بررسی تأثیرات ادراک‌شده حملات تروریستی بر اضطراب مرگ براساس ترس، فقدان کنترل و میزان در معرض قرار گرفتن، میانگین، انحراف‌معیار و ضرایب همبستگی متغیرهای مرتبط محاسبه شد. نقش ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی به‌عنوان عوامل تعدیل‌کننده نیز مشاهده شد.
جدول شماره 1 میزان میانگین، انحراف‌معیار، پایایی α، چولگی و کشیدگی را برای هر مقیاس نشان می‌دهد.


نتایج نشان می‌دهد ضریب پایایی α همه مقیاس‌ها در محدوده پذیرفته‌شده است.
جدول شماره 2 رابطه مثبت بین تأثیرات ادراک‌شده تروریسم و ​​ابعاد آن (ترس، عدم کنترل، قرار گرفتن در معرض) را بر اضطراب مرگ در افرادی که به‌طور مستقیم و غیر مستقیم حملات تروریستی را درک کرده‌اند، نشان می‌دهد؛ همچنین نشان می‌دهد ترس و اضطراب مرگ به‌طور معنا‌داری با ویژگی‌های تاب‌آوری و باور مذهبی ارتباط منفی دارد، درحالی‌که ویژگی‌های تاب‌آوری با باور مذهبی در هر دو گروه ارتباط مثبت دارد.


جدول شماره 3 تفاوت در متغیرهای موردمطالعه در افراد با درک مستقیم حملات تروریستی و درک غیرمستقیم آن را نشان می‌دهد.


به‌عبارت‌دیگر افرادی که مستقیماً در معرض حملات تروریستی قرار گرفته‌اند، در مقایسه با افرادی که به‌طور غیرمستقیم حملات تروریستی را درک کرده‌اند، ازنظر ترس، ویژگی‌های انعطاف‌پذیری و باورهای مذهبی، امتیاز بیشتری کسب کردند و اضطراب مرگ پایین‌تری را تجربه می‌کنند.

تأثیر تعدیل‌کننده ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی در رابطه بین حملات تروریستی ادراک‌شده و اضطراب مرگ
این پژوهش همچنین به تعیین تأثیر تعدیل‌کننده ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی در حملات تروریستی و پیش‌بینی اضطراب مرگ پرداخته است. نتایج به‌دست‌آمده از تجزیه‌وتحلیل در جدول شماره 4 ارائه شده است. 


جدول شماره 4 نشان می‌دهد تأثیر اصلی حملات تروریستی ادراک‌شده بر اضطراب مرگ به‌طور قابل توجهی مثبت است (P<0/05). همچنین یافته‌ها اهمیت (P<0/05) تأثیر متقابلِ عوامل تعدیل‌کننده و پیش‌بینی‌کننده (یعنی ویژگی‌های تاب‌آوری و حملات تروریستی درک‌شده بر متغیر نتیجه که اضطراب مرگ در افراد است) را نشان می‌دهد. نمودار مدل این نتایج را نشان می‌دهد (تصویر شماره 1).

تصویر شماره 1 تعامل ویژگی‌های تاب‌آوری و حملات تروریستی ادراک‌شده بر اضطراب مرگ را نشان می‌دهد. مطابق تصویر شماره 1 تأثیر ویژگی‌های تاب‌آوری بر حملات تروریستی ادراک شده در پیش‌بینی اضطراب مرگ، منفی است.
در تصویر شماره 2، نمودار تأثیر متقابلِ باورهای مذهبی و حملات تروریستی ادراک‌شده بر اضطراب مرگ را نشان می‌دهد.

نمودار حاکی از آن است که باورهای مذهبی قوی، تأثیر حملات تروریستی بر اضطراب مرگ را کاهش می‌دهد

بحث
این مطالعه با هدف بررسی ارتباط بین تأثیر حملات تروریستی ادراک‌شده، ویژگی‌های تابآوری و باورهای مذهبی بر اضطراب مرگ انجام شد. آمار توصیفی در جدول شماره 1 ارائه شده است. نتایج نشان می‌دهد انحراف‌معیار، کشیدگی و چولگی همه مقیاس‌ها و خرده مقیاس‌ها برابر یا کمتر از 1/00 است که نشان‌دهنده سازگاری همه پاسخ‌ها است. ضرایب α مقیاس نشان‌دهنده پایایی و روایی تمامی ابزارها است. نتایج با مطالعات قبلی مطابقت دارد [38, 39].
جدول شماره 2، همبستگی بین مقیاسی بین حملات تروریستی تجربه شده به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در افراد را نشان می‌دهد. جدول شماره 2 نشان می‌دهد حملات تروریستی ادراک‌شده و ابعاد آن (ترس، عدم کنترل، و میزان در معرض قرار گرفتن) به‌طور قابل توجهی با اضطراب مرگ مرتبط است، اما با ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی در افراد به‌طور مستقیم و غیرمستقیم ارتباط منفی دارد. از سوی دیگر، ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای دینی به طور معناداری با یکدیگر رابطه مثبت داشته، اما با اضطراب مرگ رابطه منفی معناداری دارند. نتایج حاکی از آن است که حملات تروریستی مانند انفجار بمب، حملات انتحاری، استفاده از خشونت و غیره، سطح اضطراب مرگ را در افراد افزایش می‌دهد، چه مستقیماً در معرض این حملات تروریستی قرار داشته باشند و چه آن را از منابع دیگری مانند اخبار دریافت کنند. از سوی دیگر، ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی با کاهش اضطراب مرگ در این افراد، تأثیر حملات تروریستی را تضعیف می‌کند. نتایج با مطالعات قبلی مطابقت دارد [9، 10، 12، 14]. شاید علت آن باشد که افراد قربانی حملات تروریستی ممکن است با گذشت زمان انعطاف پذیری بیشتری پیدا کنند. آن‌ها به‌دلیل زندگی در جامعه مسلمان اعتقاد محکمی نسبت به آخرت و روز قیامت دارند. این باورهای مذهبی ممکن است اضطراب آن‌ها را در رابطه با مرگ و نابودی کاهش دهد. 
جدول شماره 3 تفاوت متغیرهای مورد مطالعه را در بین افرادی که مستقیماً در معرض حملات تروریستی قرار گرفته‌اند و همچنین افرادی که فقط از طریق منابع دیگر آن را دریافته‌اند را نشان می‌دهد. نتایج گویای آن است که افرادی که مستقیماً قربانی حملات تروریستی شده بودند، در اضطراب مرگ نمره پایین‌تری داشتند، اما در ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی نمره بالاتر داشتند. این نتایج با مطالعات قبلی مطابقت دارد و بیان می‌کند که تأثیر فاجعه‌بار حملات تروریستی اضطراب مرگ را افزایش می‌دهد [39، 40].
همچنین مشخص شد تاب‌آوری و باورهای مذهبی در بین افرادی که تجربه مستقیمی از حملات تروریستی داشده‌اند، عوامل محافظتی مهمی در کاهش اضطراب مرگ ناشی از این حملات هستند [27]. قرار گرفتن در معرض یک تهدید تروریستی باعث آسیب فیزیکی می‌شود و باورها و ایمان فرد را در مورد دنیای امن درهم می‌شکند، اما درعین‌حال توانایی مقابله با این حملات را نیز افزایش می‌دهد [26، 34]. افرادی که به وجود خدا اعتقاد دارند، اضطراب مرگ کمتری را تجربه می‌کنند [30]. این نشان می‌دهد مقابله، عزم جزم و اعتقاد به وجود خدا و آخرت، ترس از مرگ را کاهش می‌دهد. 
به همین دلیل، برای فهم رابطه بین حملات تروریستی ادراک‌شده و اضطراب مرگ بر ویژگی‌های تاب‌آوری (جدول شماره 4) و باورهای مذهبی (جدول شماره 5) تحلیل میانجی‌گری انجام شد.


نتایج نشان داد هم ویژگی‌های تاب‌آوری و هم باورهای مذهبی رابطه بین حملات تروریستی ادراک‌شده و اضطراب مرگ را تضعیف می‌کند. دلیل ممکن است این باشد که تاب‌آوری به‌عنوان یک عامل سازگاری روانی‌اجتماعی موفق عمل می‌کند و سطح اضطراب مرگ و افسردگی را کاهش می‌دهد [3، 32، 41]. افرادی که دچار فاجعه می‌شوند بیشتر احتمال دارد اضطراب مرگ را تجربه کنند، اما افزایش ایمان به باورهای مذهبی و زندگی پس از مرگ ممکن است سطح اضطراب مربوط به مرگ و نابودی را کاهش دهد [10، 17، 41]. زندگی در یک محیط استرس‌زا برای مدت طولانی می‌تواند با افزایش توانایی‌های تطبیقی افراد، اضطراب مرگ را کاهش دهد [18].
این‌گونه زندگی با خطر آسیب ناگهانی خشونت‌آمیز یا مرگ، روند معمولی زندگی را تا حد زیادی مختل می‌کند و باعث احساس ترس، عصبانیت، اضطراب و پریشانی می‌شود. این واکنش‌‌ها افراد را به بازسازماندهی فعالیت‌های روزانه تشویق می‌کند به گونه‌ای که با تقویت ویژگی‌های تاب‌آوری و باورهای مذهبی خود نسبت به مرگ و آخرت، کمتر خود را در معرض حملات قرار بدهند [4]. بااین‌حال افرادی مذهبی که تاب‌آوری بیشتری دارند هم با موقعیت‌های دشواری مواجه می‌شوند و برای اینکه با حمله تروریستی از پا در نیایند محبورند برای غلبه بر شرایط به راه‌های مؤثری چون کار داوطلبانه یا گذران وقت بیشتر با خانواده و اتکا به دوستان روی بیاورند [14، 42].

محدودیت‌های تحقیق
به‌دلیل آنکه دانشجویان و مدیریت دانشکده نظامی دانشگاه باچا خان پس از حملات تروریستی به دلایل امنیتی به گردآوری اطلاعات و مشارکت در تحقیق، تمایل زیادی نشان نمی‌دادند، تعداد نمونه‌هایی که مستقیماً در معرض حملات تروریستی قرار داشته باشند در این تحقیق محدود بود. بنابراین تنها با دو مورد از مؤسساتی که دارای این افراد بودند، تماس برقرار شد.
این پژوهش محدودیت‌های زیادی دارد، ازجمله یافته‌های این مطالعه مبتنی بر اطلاعات گزارش‌شده توسط شرکت‌کنندگان است که ممکن است پاسخ‌ها با سوگیری همراه باشد.
شهرهای بلوچستان، لاهور و کراچی به یک اندازه در برابر حملات تروریستی آسیب‌پذیر هستند و در پژوهش‌های بعدی نمونه‌هایی از سایر شهرهای پاکستان نیاز است تا بتوان افرادی که مستقیماً در معرض حملات قرار گرفته‌اند را در شهرهای مختلف پاکستان با هم مقایسه کرد. 

تأثیرات اجتماعی تحقیق
این مطالعه از آن جهت می‌تواند برای جامعه مفید باشد که ایجاد مراکز مشاوره توان‌بخشی و افزایش مداخلات را برای قربانیان حملات تروریستی توصیه می‌کند تا ترس و اضطراب آن‌ها را از مرگ کاهش دهد. شرکت در فعالیت‌های مختلف به آن‌ها حس هدفمندی می‌دهد و این امر منجر به خوش‌بینی و خودکارآمدی می‌شود.
 باتوجه‌به تحلیل یافته‌های این مطالعه، اجرای برنامه‌هایی برای ایجاد تاب‌آوری در این شرایط استرس‌زا و ارائه برنامه‌های پیشگیرانه به قربانیان اختلال استرس پس از سانحه که ناشی از فعالیت‌های تروریستی، مفید خواهد بود.

ملاحظات اخلاقی
به کلیه شرکت‌کنندگان جهت رعایت اصول اخلاقی در تمامی مراحل تحقیق اطلاع‌رسانی شد. به آن‌ها اطمینان داده شد که اطلاعات آن‌ها محرمانه خواهد بود.

حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
از خدای متعال که مهربان‌ترین و بخشنده‌ترین است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که برکاتش مرا قادر به درک و تعقیب اندیشه‌های برتر زندگی کرده و به من شهامت بخشیده است، سپاسگزارم. از استاد راهنمایم دکتر نسرین رفیق (رئیس گروه روانشناسی کاربردی کالج نمونه دخترانه اسلام آباد پس از فارغ التحصیلی F-2/7، اسلام آباد) بسیار سپاسگزار هستم که الهام‌بخش من بوده است و بدون حمایت، تشویق و کمک او انجام این کار میسر نبود.
 

References
1.Borum R. Understanding terrorist psychology. In:Silke A, editor. The psychology of counter-terrorism. London: Routledge; 2010. [Link]
2.Depaola SJ, Griffin M, Young JR, Neimeyer RA. Death anxiety and attitudes toward the elderly among older adults: The role of gender and ethnicity. Death Studies. 2003; 27(4):335-54. [DOI:10.1080/07481180302904] [PMID]
3.Khan A, Estrada MAR, Yusof Z. How terrorism affects the economic performance? The case of Pakistan. Quality & Quantity. 2016; 50(2):867-83. [DOI:10.1007/s11135-015-0179-z]
4.Khan AM, Sarhandi I,  Hussain J, Iqbal S, Taj R, . Impact of terrorism on mental health. Annals of Pakistan Institute of Medical Sciences. 2012; 8(1):46-9. [Link]
5.Jones DM, Smith ML. The changing security agenda in Southeast Asia: globalization, new terror, and the delusions of regionalism. Studies in Conflict & Terrorism. 2001; 24(4):271-88.  [DOI:10.1080/10576100117412]
6.Slovic P. The perception of risk. In: Sternberg R, Fiske S, Foss  D, editors. Scientists making a difference: One hundred eminent behavioral and brain scientists talk about their most important contributions. Cambridge: Cambridge University Press; 2016. [DOI:10.1017/CBO9781316422250.040]
7.Malik OF, Schat AC, Raziq MM, Shahzad A, Khan M. Relationships between perceived risk of terrorism, fear, and avoidance behaviors among Pakistani university students: A multigroup study. Personality and Individual Differences. 2018; 124:39-44. [DOI:10.1016/j.paid.2017.11.044]
8.Howie L. There is nothing to fear but fear itself (and terrorists): Public perception, terrorism and the workplace. Paper presented at: the Social Change in the 21st Century Conference. 28 October 2005; Queensland, Australia. [Link]
9.Mosavel M, Ahmed R, Ports KA, Simon C. South African, urban youth narratives: Resilience within community. International Journal of Adolescence and Youth. 2015; 20(2):245-55.  [PMID] [PMCID]
10.Fischhoff B, Slovic P, Lichtenstein S, Read S, Combs B. How safe is safe enough? A psychometric study of attitudes towards technological risks and benefits. Policy Sciences. 1978; 9:127-52. [DOI:10.1007/BF00143739]
11.Haq IU, Mahmud N, Zainab B, Azeem MU, Anwar F. Combine effects of fear of terrorism and psychological capital on job outcomes. Academy of Management Proceedings. 2016; 1:16026. [DOI:10.5465/ambpp.2016.16026abstract]
12.Miller RL, Mulligan RD. Terror management: The effects of mortality salience and locus of control on risk-taking behaviors. Personality and Individual Differences. 2002; 33(7):1203-14. [DOI:10.1016/S0191-8869(02)00009-0]
13.Rafiq N,  Shehzadi I. Religiosity [MA thesis]. Islamabad: Islamabad Model College for Girls; 2013.
14.Vishkin A, Tamir M. Fear not: Religion and emotion regulation in coping with existential concerns. In: Vail KE, Routledge C, editors. The science of religion, spirituality, and existentialism. Cambridge: Academic Press; 2020. [DOI:10.1016/B978-0-12-817204-9.00023-8]
15.Shahbaz M, Shabbir MS, Malik MN, Wolters ME. An analysis of a causal relationship between economic growth and terrorism in Pakistan. Economic Modeling. 2013; 35:21-9. [DOI:10.1016/j.econmod.2013.06.031]
16.Ismail A, Amjad S. Determinants of terrorism in Pakistan: An empirical investigation. Economic Modeling. 2014; 37:320-31. [DOI:10.1016/j.econmod.2013.11.012]
17.Javanmard GH. Religious beliefs and resilience in academic students. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 2013; 84:744-8. [DOI:10.1016/j.sbspro.2013.06.638]
18.Davydov DM, Stewart R, Ritchie K, Chaudieu I. Resilience and mental health. Clinical Psychology Review. 2010; 30(1):479-95. [DOI:10.1016/j.cpr.2010.03.003] [PMID]
19.Mehmood S. Terrorism and the macroeconomy: Evidence from Pakistan. Defence and Peace Economics. 2014; 25(5):509-34. [DOI:10.1080/10242694.2013.793529]
20.Connor KM. Development of a new resilience scale: The Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC. Depression and Anxiety. 2003; 18(2):76-82. [DOI:10.1002/da.10113] [PMID]
21.Cyrulnik B. Resilience: How your inner strength can set you free from the past. London: Penguin; 2009. [Link]
22.US Department of Defense. The Dictionary of Military Terms. Skyhorse Publishing Inc.; 2009.
23.Goleman D. Emotional intelligence: Why it can matter more than IQ. Learning. London: Bloomsbury; 1996. [Link]
24.Vázquez C, Pérez-Sales P, Hervás G. Positive effects of terrorism and posttraumatic growth: An individual and community perspective. In: Joseph S, Linley A, editors. Trauma, recovery, and growth: positive psychological perspectives on posttraumatic stress. New York: Wiley;  2008. [DOI:10.1002/9781118269718.ch4]
25.Anda RF, Felitti VJ, Bremner JD, Walker JD, Whitfield C, Perry BD, et al. The enduring effects of abuse and related adverse experiences in childhood. A convergence of evidence from neurobiology and epidemiology. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 2006; 256(3):174-86. [DOI:10.1007/s00406-005-0624-4] [PMID] [PMCID]
26.Lau RW, Cheng ST. Gratitude lessens death anxiety. European Journal of Ageing. 2011; 8(3):169. [DOI:10.1007/s10433-011-0195-3] [PMID] [PMCID]
27.Lehto RH, Stein KF. Death anxiety: An analysis of an evolving concept. Research and Theory for Nursing Practice. 2009; 23(1):23-41. [DOI:10.1891/1541-6577.23.1.23] [PMID]
28.Sargent R, Brooks DJ. Terrorism in Australia: A psychometric study into the Western Australian public perception of terrorism. Paper presented at: 3rd Australian Security and Intelligence Conference. 30th November 2010; Perth, Australia. [Link]
29.Fair CC, Malhotra N, Shapiro JN. Faith or doctrine? Religion and support for political violence in Pakistan. Public Opinion Quarterly. 2012; 76(4):688-720. [DOI:10.1093/poq/nfs053]
30.Clore GL, Gasper K, Garvin E. Affect as information. In: Forgas  JP, editor. Handbook of affect and social cognition. Oxfordshire: Taylor & Francis; 2012. [Link]
31.Enders W, Sandler T. Distribution of transnational terrorism among countries by income class and geography after 9/11. International Studies Quarterly. 2006; 50(2):367-93. [DOI:10.1111/j.1468-2478.2006.00406.x]
32.Nayab R, Kamal A. Terrorism catastrophizing, perceived stress and death anxiety among university students. Pakistan Journal of Social and Clinical Psychology. 2010; 8(2):132-44. [Link]
33.Crawford E, Wright MO, Masten AS. The handbook of spiritual development in childhood and adolescence. 2006.
34.Bakan AB, Arli SK, Yıldız M. Relationship between religious orientation and death anxiety in elderly individuals. Journal of Religion and Health. 2019; 58(6):2241-50. [DOI:10.1007/s10943-019-00917-4] [PMID]
35.Millstein SG, Halpern-Felsher BL. Perceptions of risk and vulnerability. Journal of Adolescent Health. 2002; 31(1 Suppl):10-27. [DOI:10.1016/S1054-139X(02)00412-3] [PMID]
36.Templer DI. The construction and validation of a death anxiety scale. The Journal of General Psychology. 1970;  82(2d Half):165-77. [DOI:10.1080/00221309.1970.9920634] [PMID]
37.Friborg O, Hjemdal O, Rosenvinge JH, Martinussen M. A new rating scale for adult resilience: What are the central protective resources behind healthy adjustment? International Journal of Methods in Psychiatric Research. 2003; 12(2):65-76. [DOI:10.1002/mpr.143] [PMID] [PMCID]
38.Peterson M, Hasker W, Reichenbach B, Basinger D. Reason and religious belief: An introduction to the philosophy of religion. New York: Oxford University Press; 2008. [Link]
39.Syed SH, Saeed L, Martin RP. Causes and incentives for terrorism in Pakistan. Journal of Applied Security Research. 2015; 10(2):181-206. [DOI:10.1080/19361610.2015.1004606]
40.Cheung-Blunden V, Blunden B. Paving the road to war with group membership, appraisal antecedents, and anger. Aggressive Behavior: Official Journal of the International Society for Research on Aggression. 2008; 34(2):175-89. [DOI:10.1002/ab.20234] [PMID]
41.Azeem F, Naz MA. Resilience, death anxiety, and depression among institutionalized and non-institutionalized elderly. Pakistan Journal of Psychological Research. 2015; 30(1) 111-30. [Link]
42.Vernberg EM, Varela RE. Posttraumatic stress disorder: A developmental perspective. In Vasey MW,  Dadds  MR, editors. The developmental psychopathology of anxiety. New York: Oxford University Press; 2001. [DOI:10.1093/med:psych/9780195123630.003.0017]