مقدمه
با شروع بحران همه‌گیری ویروس کووید-19 در سراسر جهان از‌جمله ایران، لزوم پیشگیری و درمان کووید-19 به یک اولویت ملی برای همه گروه‌های جامعه تبدیل شده است. ازهمین‌رو اقدامات و سیاست‌های دولت‌ها و جوامع برای کنترل و پیشگیری از بیماری، تغییرات و اختلالات قابل‌توجهی در فعالیت‌ها و برنامه‌های روزانه افراد و گروه‌های مختلف ایجاد کرده است. کودکان به‌عنوان یکی از گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه در ابعاد مختلف تحت تأثیر این همه‌گیری قرار دارند. با وجود اینکه طبق شواهد موجود، کودکان سهم پایین‌تری از جمعیت مبتلا را تشکیل می‌دهند، اما این بیماری و پیامدهای آن به‌صورت غیرمستقیم اثرات قابل‌توجهی بر کودکان داشته و دارد [1]. سلامت روان کودکان و نوجوانان یکی از مهم‌ترین ابعاد زندگی کودکان است که با‌توجه‌به شواهد موجود به‌صورت کوتاه‌مدت و درازمدت تحت تأثیر همه‌گیری قرار گرفته است.
امروزه کودکان و نوجوانان با اضطراب ناشی از اثرات منفی همه‌گیری بر زندگی‌ و جوامع‌شان و عدم اطمینان نسبت به آینده مواجه هستند. این فشار روانی‌اجتماعی در صورت بیماری، فوت یا جدایی کودک از سرپرستان و مختل شدن حمایت‌های خانوادگی تشدید می‌شود و برای کودکان درگیر استرس و فشار روانی زیاد، خطر اختلال در تکامل شناختی، اضطراب، افسردگی، اختلال مصرف مواد‌ و درنتیجه چالش‌های سلامت روان در درازمدت و حتی در بزرگسالی وجود دارد [1 ,2 ,3 4 ,5]. برای نمونه در چین، اثرات قرنطینه سراسری بر سطح اضطراب افراد سنجیده شده است. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد افراد زیر 18 سال (11 تا 18 سال) از‌جمله گروه‌هایی بودند که سطح اضطراب بالاتری را تجربه می‌کنند [6]. در بنگلادش نیز یاسمین و همکاران(2020)، اثرات کووید-19 را بر سلامت روان کودکان 5 تا 15 سال بررسی کرده‌اند. یافته‌های این مطالعه نشان داد حدود نیمی از کودکان از اختلال افسردگی عمده رنج می‌برند و ابتلا به افسردگی با سطح بالاتر تحصیلات والدین، ابتلای نزدیکان به کووید-19 و نیاز والدین به رفتن به محل کار رابطه دارد [7]. 
از‌طرف دیگر یونیسف در نوامبر 2020 تخمین زده است که حدود 70 درصد از خدمات سلامت روان برای کودکان و نوجوانان به دلیل کووید-19 معلق و متوقف شده‌اند [8]. همچنین منابع بین‌المللی گزارش می‌دهند که عواقب تعطیلی سراسری مدارس علاوه‌بر سلامت جسمی و آموزش آن‌ها، اثرات و عواقب گسترده‌ای بر سلامت روانی کودکان نیز می‌تواند داشته باشد. برای نمونه در ایالات ‌متحده، بیش از 6 میلیون دانش‌آموز برای مراقبت‌های بهداشتی اولیه، مراقبت‌های بهداشت روان و سایر خدمات به مدارس وابسته‌اند [2]. همچنین تعطیلی مدارس بر بهزیستی روانی‌اجتماعی کودکان نیز اثرات منفی دارد، زیرا احتمالاً به کاهش تعاملات اجتماعی همسالان منجر می‌شود [9] و استفاده بیش‌از‌حد از فضای مجازی نقش منفی در سلامت روان در دوران پاندمی کرونا دار د [10]. 
تعطیلی مدارس و خدمات سلامت روان، افزایش مشکلات سلامت روان والدین، عدم دسترسی به گروه همسالان، تعطیلی فعالیت‌های مرتبط با دوران نوجوانی و فشار اقتصادی همگی به این منجر می‌شوند که سلامت روان نوجوانان به‌ویژه نوجوانان در معرض خطر (با پیشینه مشکل سلامت روان، دارای معلولیت، بی‌خانمان، مهاجر، مصرف‌کننده مواد مخدر) بیشتر تحت تأثیر این همه‌گیری قرار بگیرد و ضرورت رسیدگی به آن عیان‌تر شود [3, 8, 11, 12]. 
مطالعات موجود در کشورهای مختلف و تجارب پیشین نشان‌‌دهنده این است که همه کودکان به یک میزان نسبت به این پیامدها آسیب‌پذیر نیستند و عوامل متعدد فردی، خانوادگی و اجتماعی در میزان تجربه پیامدهای منفی همه‌گیری اثرگذار هستند [1, 4, 12, 13, 14]. ازاین‌رو شناخت عوامل اجتماعی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده نابرابری در آسیب‌پذیری سلامت روان کودکان و نوجوانان در مواجهه با کووید-19 از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است و می‌تواند به طراحی مداخلات مبتنی بر شواهد برای کاهش و کنترل آسیب‌پذیری و حساسیت و همچنین افزایش تاب‌آوری کودکان منجر شود. اما در ایران مطالعه‌ای که به‌صورت جامع و در سطح ملی عوامل مختلف مرتبط با سلامت روان کودکان را تحلیل و بررسی کند و تصویری از وضعیت موجود ارائه دهد، یافت نشد. درنتیجه این مطالعه به دنبال این بوده است که با مرور سیستماتیک بر شواهد و منابع موجود در سطح داخلی و بین‌المللی که کودکان ساکن ایران را مطالعه کرده‌اند، عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت روان کودکان ساکن ایران در مواجهه با همه‌گیری کووید-19 را شناسایی و طبقه‌بندی کند.
در این مطالعه برای مفهوم سلامت روان، تعریف سازمان جهانی بهداشت مدنظر قرار گرفته است. باتوجه‌به تعریف سازمان جهانی بهداشت (2001)، سلامت نه‌تنها نبود بیماری یا معلولیت، بلکه حالت بهینه خوب بودن جسمی، روانی و اجتماعی است. مفهوم سلامت روانی نیز از نظر سازمان جهانی بهداشت چیزی فراتر از نبود اختلال‌های روانی (خوب بودن ذهنی، ادراک خودکارآمدی، استقلال و خودمختاری، کفایت و شایستگی، وابستگی میان نسلی و خودشکوفایی توانمندی‌های بالقوه فکری و هیجانی) است [15]. اختلال رفتاری‌روانی عبارت است از حالات قابل‌توجه بالینی که با تغییر در تفکر، خلق، هیجان یا رفتار مشخص و با ناراحتی و تشویش شخصی و یا اختلال کارکرد زندگی همراه باشد. این تغییرات در گستره هنجار جامعه قرار نمی‌گیرند و به‌صورت واضح، غیرعادی، بیمارگونه و مداوم یا عودکننده هستند [15, 16].
روش
روش این مطالعه از نوع تحقیقات توصیفی با مرور اسناد و منابع کتابخانه‌ای و جست‌وجوی نظام‌مند در پایگاه‌های اطلاعاتی بوده است. در این مطالعه، مروری جامع و عمیق در پایگاه‌های بین‌المللی علمی معتبر مانند پابمد، اسکوپوس و آی‌اس‌آی، وب‌آوساینس‌ و همچنین پایگاه‌های علمی داخلی مگ‌یران و مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی تا تاریخ انجام جست‌وجو با‌توجه‌به کلمات کلیدی مشخص صورت گرفت. اطلاعات مرتبط با جست‌وجو در پایگاه‌های مختلف در جدول شماره 1 گزارش شده‌اند.


برای اطمینان از دسترسی به پژوهش‌ها و مطالعات صورت‌گرفته در سطح بین‌المللی و داخلی گزارشات رسمی موجود در پایگاه‌های سازمان جهانی بهداشت ، بانک جهانی، سازمان ملل متحد و صندوق کودکان سازمان ملل متحد، پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، کمیته اپیدمیولوژی بیماری کووید-19، وزارت آموزش‌و‌پرورش، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری و مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی نیز جست‌وجو شدند. 
معیار ورود، تمامی مطالعاتی بودند که ابعاد مختلف سلامت روان کودکان ایرانی را در دوران همه‌گیری کووید-19 بررسی کرده بودند. بنابراین با‌توجه‌به گستردگی مفاهیم و کلیدواژه‌های حوزه سلامت روان و از طرفی باتوجه‌به محدود بودن مطالعات در حوزه کودکان ایرانی، همان‌طور که در جدول شماره 1 آمده است، به‌صورت کلی مطالعات حوزه کودکان و کرونا جست‌وجو شدند و مطالعات مرتبط با تعریف این مطالعه از سلامت روان که حداقل به یکی از ابعاد و حوزه‌های سلامت روان کودکان پرداخته باشند، وارد مطالعه شدند. معیار خروج، مطالعاتی بودند که کودکانی غیر از کودکان ساکن ایران را مطالعه کرده بودند و یا مطالعاتی که جامعه آماری‌شان گروه‌های مختلف سنی از‌جمله افراد زیر 18 سال را شامل می‌شدند، اما یافته‌ها برای کودکان به‌صورت مجزا گزاش نشده بود. 
 در جست‌وجوی اولیه براساس کلیدواژهای جدول شماره 1، ابتدا مقالات یافت‌شده براساس عنوان انتخاب و جمع‌آوری شدند. سپس پس از حذف موارد تکراری، مقالات توسط دو نفر از محققان براساس چکیده و در نهایت براساس متن کامل مقاله بررسی و انتخاب شدند. در تمام این فرایند چارچوب انتخاب، معیارهای ورود و خروج قید شده، بودند. تمامی مطالعات کمّی انتخاب‌شده در این مرحله با کمک چک‌لیست ارزیابی مطالعات ارزیابی شدند [17]. در‌نهایت 9 مطالعه برای بررسی و تحلیل نهایی انتخاب شدند. فرایند جست‌وجو و انتخاب مقالات درتصویر شماره 1 گزارش شده است.

مجموعه 9 مطالعه نهایی در جدول شماره 2 آمده است.


مطالعه رجبی یک مطالعه بین‌المللی زیر نظر دانشگاه آکسفورد و با همکاری دانشگاه تهران در کشورهای مختلف از‌جمله ایران در رابطه با پیگیری وضعیت سلامت روان کودکان در طی بحران کروناست که تا‌کنون 2 گزارش رسمی از آن ارائه شده است. این 2 گزارش ارائه‌شده، در قالب 1 مطالعه در جدول شماره 2 همراه با سایر تحلیل‌ها گزارش شده‌اند. 
یافته‌ها
باتوجه‌به مراحل طی شده و تصویر شماره 1، درنهایت با در نظر گرفتن معیار‌های ورود و خروج، 9 مطالعه بررسی و تحلیل شدند که اطلاعات مرتبط با این مطالعات در جدول شماره 2 گزارش شده است. در ادامه به توصیف و بررسی ابعاد و ویژگی‌های روشی و همچنین یافته‌های مطالعه پرداخته شد. 
تمامی مطالعات به‌جز یک مطالعه در قالب مقاله گزارش‌شده بودند. در‌واقع همان‌طور که قبلاً ذکر شد مطالعه رجبی یک مطالعه بین‌المللی زیر نظر دانشگاه آکسفورد و با همکاری دانشگاه تهران در کشورهای مختلف، از‌جمله ایران بوده است 2 گزارش رسمی آن در قالب یک مطالعه بررسی شده است. 
در رابطه با جامعه آماری، در میان مطالعاتی که به سلامت روان کودک ساکن ایران اشاره داشتند، فقط یک مطالعه (11/11 درصد) در سطح ملی گزارش شده است، 4 مطالعه (44/44 درصد) در شهر تهران و سایر مطالعات، هر‌یک در سایر مناطق کشور شامل استان گیلان، جنوب استان سیستان‌و‌بلوچستان، استان کرمان، استان لرستان (شهرستان‌ بروجرد)، استان همدان (ملایر، نهاوند و تویسرکان) انجام شده‌اند. از میان 9 مطالعه‌ای که به سلامت روان کودکان ایرانی اشاره داشتند، به‌جز دو مطالعه (22/22 درصد) که گروه هدف آن کودکان مبتلا به سرطان و دیگری کودکان با مشکل شنوایی بودند، سایر مطالعات برای جمعیت عمومی کودکان انجام شده‌اند.
در میان مطالعات نهایی بررسی‌شده، اطلاعات جمع‌آوری شده در 2 مورد (22/22 درصد) از والدین (یا مراقبان اصلی) کودک، 2 مورد (22/22 درصد) هم از والدین و هم خود کودک و سایر مطالعات از خود کودک اطلاعات جمع‌آوری شده است. در رابطه با بازه سنی جمعیت مورد‌مطالعه، به‌جز یک مطالعه، سایر مطالعات مخصوص کودکان طراحی شده بودند که هیچ‌کدام از مطالعات جمعیت زیر 2 سال را مورد توجه قرار نداده بودند و تنها 3 مطالعه (33/33 درصد) جمعیت کودکان زیر 6 سال را مورد توجه قرار داده بودند.
در‌مورد روش‌شناسی مطالعات، به‌جز یک مطالعه کیفی که از روش تحلیل مضمون استفاده کرده بود، سایر مطالعات کمی و مقطعی بودند. برای پرسش‌نامه‌هایی که در مطالعات کمی استفاده شده بودند، به‌جز 1 مورد که محقق‌ساخته بود، سایر مطالعات از پرسش‌نامه‌های استاندارد و معتبر استفاده کرده بودند که از میان آن‌ها 4 پرسش‌نامه (44/44 درصد) به‌صورت ویژه در رابطه با کرونا طراحی شده بوده‌اند. پرسش‌نامه‌های مورد استفاده از این مطالعات در جدول شماره 2 گزارش شده اند.
در رابطه با ابعاد مختلف سلامت روانی که در این مطالعات به آن‌ها پرداخته شده است می‌توان پیامدهای پرخاشگری، اضطراب، ترس، اضطراب اجتماعی و اجتناب از مدرسه را نام برد (جدول شماره 3).


در رابطه با عوامل تعیین‌کننده سلامت روان کودکان که در این مطالعات به آن‌ها اشاره شده است، می‌توان به اضطراب مادران اشاره کرد. به‌طوری‌که مطالعه‌ای شیرزادی و همکاران (1399) که 159 مادر دارای کودک 6 تا 12 ساله منطقه 8 تهران در اردیبهشت 1399 بررسی کرده و به رابطه اضطراب کرونا در مادران با تعامل والد-کودک و پرخاشگری کودکان در ایام قرنطینه پرداخته است، نشان می‌دهد بین اضطراب کرونا در مادران و پرخاشگری کودکان رابطه مثبت وجود دارد. به‌طوری‌که مجموعاً اضطراب کرونا در مادران به ترتیب 0/26 و 0/36 درصد از واریانس تعامل والد-کودک و پرخاشگری کودکان را تبیین می‌کند [18]. در همین راستا، مطالعه دیگری که ذوالفقاری و همکاران (1399) بر روی 260 نفر از دانش آموزان پیش‌دبستانی و دبستانی مناطق 2، 4 و 21 شهر تهران و مادران آن‌ها در سال 1399 انجام دادند نشان می‌دهد رابطه معناداری بین سطح اضطراب کودکان با اضطراب (r=‌0/45)‌، استرس (r=0/35)، و افسردگی (r=0/44) در مادران، میزان آگاهی کودکان از کرونا (r=0/19) و سن (r=-0/14) وجود دارد. همچنین نتایج این مطالعه همبستگی نشان داد بین زمان کوتاه حضور والدین در خانه، ابتلا و یا فوت شخصی از خویشاوندان به ویروس کرونا و اشتغال والدین به‌عنوان کادر درمان با اضطراب کودکان رابطه وجود دارد [19].
همچنین روش‌های حل تعارض والدین می‌تواند تعیین‌کننده سلامت روان کودکان در ایام همه‌گیری کرونا باشد. به‌طوری‌که نتایج پژوهش کاظمی و همکاران (1399) که در میان 240 دانش‌آموز متوسطه در شهر تهران انجام شد، نشان داد سبک‌های حل تعارض مادر-فرزند و پدر-فرزند رابطه بین تمایزیافتگی خویشتن و اضطراب ابتلا به کووید-19 در نوجوانان را میانجی‌گری می‌کند. به‌طوری‌که افرادی که از تمایزیافتگی خویشتن بالاتری برخوردارند، عقاید مشخص و هویت مستقلی دارند و در برابر رویدادهای تهدیدآمیز پاسخ‌های مستقلانه و رفتارهای منعطف‌تری دارند. همچنین میانجی‌گری سبک‌های حل تعارض مادر-فرزند و پدر-فرزند در رابطه تمایزیافتگی خویشتن و اضطراب ابتلا به کرونا به‌صورت مثبت و معنی‌دار بود [19، 20]. رفتار والدین با فرزندانشان تعیین‌کننده دیگری بود که در مطالعات بررسی شده بود. در استان گیلان با بررسی 181 مورد، شامل تمام کودکان 5 تا 12 سال و والدین آن‌ها، نشان داده شد که نمره بالاتر در مقیاس مزاحمت و گوش‌به‌زنگی والدین می‌تواند پیش‌بینی‌کننده نمره بیشتر اضطراب در کودکان باشد. به‌طوری‌که می‌توان گفت تأثیر روانی قرنطینه خانگی ناشی از همه‌گیری کرونا بر استرس والدین با اضطراب و افسردگی کودکان رابطه دارد [21].
ویژگی‌های والدین و بُعد خانوار نیز بر سلامت روان کودکان در همه‌گیری کرونا تأثیرگذار بود. مطالعه شهربابکی و همکاران (2021) ترس و اضطراب در بین کودکان دختر 7 تا 11 سال و عوامل مرتبط با آن در پاندمی کووید-19 را بررسی کرده است. این پژوهش که به روش همبستگی، رابطه بین متغیر‌ها را بررسی می‌کند نتیجه می‌گیرد شیوع ترس و اضطراب به ترتیب 11/49 درصد و 17/67 درصد است. همچنین نتایج آنالیز رفتاری نشان می‌دهد رابطه مثبت معناداری بین پیامد ترس و اضطراب از کرونا و متغیرهایی در سطح خانواده مانند تک‌فرزند بودن (P=0/025، P=0/006) و تحصیلات مادر (P=0/01) وجود دارد. به بیان دیگر دخترانی که تک‌فرزند بودند و دخترانی که مادرانی با سطح تحصیل دیپلم داشتند نسبت به دخترانی با مادران دارای تحصیلات دکتری در معرض ریسک بیشتری در ابتلا به ترس و اضطراب ناشی از کرونا قرار داشتند. همچنین نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که رسانه (‌52 درصد‌) و شبکه‌های اجتماعی (41/9 درصد) از منابع مهم ترس و اضطراب در کرونا در دختران بودند، ولی بین این منابع تفاوت معنادار آماری دیده نشد. همچنین میزان ترس (11/49 درصد) و اضطراب (17/67) از ویروس کرونا در سطح متوسطی قرار داشت [22].
بر‌اساس یافته‌ها، یکی دیگر از تعیین‌کننده‌ها معلولیت کودکان بود، به‌طوری‌که 37/5 درصد کودکان کم‌شنوا و ناشنوا نشانه‌های اختلال اضطراب را از خود نشان دادند و این اختلال در میان کودکان ناشنوا از کودکان کم‌شنوا بالاتر بوده است (ناشنوا=60/9 درصد، کم شنوا 21/2 درصد، P=0/003). در میان زیرمقیاس‌های مورد‌مطالعه، تنها اختلال اضطراب اجتماعی (39/1 درصد در ناشنوا، 9/1 درصد در کم‌شنوا، P=0/009) و اجتناب از مدرسه (52/2 درصد در ناشنوا، 24/2 درصد در کم‌شنوا، P=0/031) در کودکان ناشنوا به‌صورت معناداری بالاتر از کودکان کم‌شنوا بود [23]. درنتیجه مطالعات بررسی‌شده نشان می‌دهند تعیین‌کننده‌های سطح فردی و خانوادگی با پیامدهای سلامت روان کودکان در همه گیری کووید-19 در رابطه هستند. در این میان مطالعه‌ای که تعیین‌کننده‌های سطح اجتماعی را بررسی کرده باشد یافت نشد (تصویر شماره 2).

همان‌‌طور که در جدول شماره 3 هم آمده است، براساس نتایج این مطالعه می‌توان گفت تمایزیافتگی خویشتن بالا، سبک‌های حل تعارض سازگارتر مادر-فرزند و پدر–فرزند، سن بیشتر، افزایش زمان حضور والدین در خانه و تحصیلات بیشتر مادر به‌عنوان عوامل محافظ و تعیین‌کننده مثبت سلامت روان (اضطراب و ترس از کرونا) کودکان ساکن ایران شناسایی شدند. از طرفی اضطراب کرونا در مادران، اضطراب، استرس و افسردگی در مادران،‌ آگاهی کودکان از کرونا، ‌ابتلا و یا فوت شخصی از خویشاوندان به ویروس کرونا، اشتغال والدین به‌عنوان کادر درمان، مزاحمت و گوش‌به‌زنگی والدین، تک‌فرزندی بودن و کم‌شنوایی و ناشنوایی عوامل خطر برای سلامت روان کودکان (اضطراب، ترس از کرونا و پرخاشگری) ساکن ایران در همه‌گیری کروناست.
بحث 
مطالعات متعددی در کشورهای مختلف تأثیرات عوامل مختلف اجتماعی و ساختاری را بر ابعاد مختلف سلامت روان کودکان به‌ویژه اضطراب و افسردگی آنان بررسی کرده‌اند. نهادهای بین‌المللی حمایتی در حوزه کودکان همانند یونیسف تأکید دارند که معلق و متوقف شدن خدمات سلامت روان برای کودکان و نوجوانان در کشورهای مختلف به دلیل تمرکز سیستم‌های بهداشت و درمان بر بیماری کووید-19 و همچنین تعطیلی مدارس به‌عنوان یکی از پایگاه‌ها و منابع اصلی خدمات سلامت روان می‌تواند پیامدهای غیرقابل‌جبرانی به همراه داشته باشد و این دغدغه در کشورها، مناطق و خانواده‌های محروم، کم‌درآمد و کودکانی در خانواده‌هایی که پیش از همه‌گیری نیز به دلایل مختلف مورد تبعیض قرار داشتند، بحرانی‌تر و تأثیرگذارتر است. 
به‌صورت کلی در منابع مختلف متغیرهایی چون نرخ تورم در جامعه، نژاد، قومیت، فقر، طبقه اقتصادی‌اجتماعی، محل زندگی در شهر یا روستا، زندگی در حاشیه‌ شهرها و سکونتگاه غیررسمی، وضعیت اقامت قانونی یا غیرقانونی (زندگی در پناهگاه‌ها و اردوگاه‌ها)، دسترسی به امکانات آموزشی غیرحضوری (دسترسی به اینترنت و تلویزیون، هزینه اینترنت)، دسترسی به آب آشامیدنی و لوله‌کشی بهداشتی و همچنین سیستم تصفیه و فاضلاب بهداشتی، برخورداری از بسته‌های حمایتی دولت در دوران همه‌گیری، تسهیلات اشتغال والدین در دوران همه‌گیری، برخورداری والدین از حق بیمه بیکاری در دوران بیکاری ناشی از همه‌گیری و تسهیلات دولت در برخورداری از خدمات مشاوره در دسترس و کم‌هزینه، از‌جمله عوامل اجتماعی و ساختاری هستند که در منابع مختلف مورد اشاره قرار گرفتند و میزان و شدت اثرگذاری هرکدام بررسی شده است[1 ,2 ,3 ,4  5, 6, 7, 8, 9 ,11, 12 ,13 ,14].
همچنین با‌توجه‌به منابع مختلف، افزایش زمان در خانه ماندن در هنگام قرنطینه، بخصوص برای کودکانی که در محیط‌های استرس‌زا زندگی ‌می‌کنند و مورد خشونت خانگی قرار دارند و یا والدین آن‌ها سوء‌مصرف مواد دارند با ریسک پیامدهای سلامت روان همراه است. از طرفی، وضعیت نامطلوب اقتصادی خانواده‌ها، افزایش استرس، کاهش استراحت و نگرانی نسبت به سلامت روان از عوامل خطر سلامت روان کودکان در دوران پاندمی کووید-19 است [24, 25, 26]. علاوه‌بر‌این استفاده بیش‌از‌حد از اینترنت و رسانه‌های اجتماعی در بین کودکان و نوجوانان در دوران پاندمی تشدید شده و مطالعات نشان می‌دهند این تشدید استفاده، آثار مخرب بر سلامت روان کودکان دارد و علی‌رغم نیاز به حمایت‌های روانی، بیشتر حمایت‌های اجتماعی در مواقع اضطراری کاهش یافته [27, 28 ,29] که تمام این‌ها به‌عنوان عوامل خطر شناسایی شده‌اند.
نتایج مطالعه حاضر پیامدهای کرونا در بُعد سلامت روان کودکان را ترس، پرخاشگری و اضطراب شناسایی کرده است. درحالی‌که مطالعه مرور نظام‌مند ایمران (2020) علاوه‌بر ترس، انزوا و ننگ اجتماعی را نیز به‌عنوان پیامد شناسایی کرده‌ است [5]. همسو با مطالعه حاضر، مطالعه مرور سیستماتیک نارچو و همکاران (2020) ترس و اضطراب را از پیامدهای سلامت روان کرونا برمی‌شمارند [3] و نتایج مطالعه مرور سیستماتیک ماهرعلی و همکاران (2021) نشان داد افسردگی و اضطراب از پیامد‌های سلامت روان همه‌گیری کرونا در بین کودکان و بزرگسالان است. این مطالعه عوامل مرتبط با افسردگی و اضطراب را تعطیلی مدارس، فاصله اجتماعی، قرنطینه، انزوا و ترس از ابتلا برمی‌شمارد [4].
عوامل محافظت در برابر اضطراب و افسردگی ناشی از کرونا که در مطالعه مرورسیستماتیک پانچال و همکاران شناسایی‌ شده (2021) همسو با نتایج این مطالعه بود. نویسندگان این مقاله وجود ارتباط والدین و فرزندان را به‌عنوان عامل محافظ و اختلالات روانی قبل از قرنطینه و در معرض بیش‌از‌حد رسانه قرار گرفتن را به‌عنوان عوامل خطر برای اضطراب و افسردگی شناسایی کردند [30]. درصورتی‌که در نتایج مطالعه حاضر این عوامل خطر یافت نشد.
همچنین مطالعه مرور سیستماتیک لودز و همکاران (2020) نشان داد قرنطینه و تنهایی بر سلامت روان کودکان که در گذشته روان سالمی داشتند تأثیر داشته و خطر افسردگی و اضطراب را افزایش داده است و مدت‌زمان تنهایی نسبت به شدت تنهایی ارتباط قوی‌تری با سلامت روان دارد [14]. همان‌طور که در مطالعه حاضر افزایش ساعت حضور والدین در خانه به‌عنوان عامل محافظ سلامت روان کودکان شناسایی شد. فونگ و همکاران (2020) با مرور مطالعات حوزه سلامت روان کودک و پاندمی کرونا، عوامل زندگی در محل روستایی، جنس زن، افزایش سطح تحصیلات را به‌عنوان عوامل خطر ابتلا به افسردگی در بین کودکان شناسایی کردند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد سن والدین، وضعیت اقتصادی‌اجتماعی خانوار، مشکلات مربوط به سلامت روان، ترس والدین و نگرانی از دست دادن شغل به‌عنوان تعیین‌کننده سلامت روان کودکان در دوران پاندمی کرونا به شمار می‌آیند [31] که این عوامل در مطالعه حاضر نیز شناسایی شد. 
 نتایج مطالعات مروری سمجی و همکاران (2021) با بررسی 116 مقاله، همسو با نتایج مطالعه حاضر نشان داد مقدار ترس و استرس ناشی از ابتلا به کووید‌-19 از برآوردها بیشتر است و کودکانی که مشکلات عصبی و یا بیماری جسمی دارند، کودکان دختر و کودکان با سن بالاتر، بیشتر از دیگر کودکان در معرض ریسک ابتلا به پیامد‌های روانی ناشی از کرونا هستند. از طرفی نویسندگان این مقاله پیشنهاد می‌دهند ورزش و فعالیت بدنی، دسترسی به تفریح و سرگرمی، روابط مثبت خانوادگی و حمایت اجتماعی می‌تواند از پیامدهای کرونا بر سلامت روان کودکان جلوگیری کند [32]. مطالعات انجام‌شده در ایران رابطه‌ متغیرهای دسترسی به تفریح و سرگرمی، حمایت اجتماعی، ورزش و فعالیت بدنی را با پیامدهای روانی کووید-19 بررسی نکردند. در‌نتیجه در مطالعه حاضر این عوامل به‌عنوان عوامل محافظ شناسایی نشد.
نتیجه‌گیری
باتوجه‌به یافته‌های این مطالعه و مرور و مقایسه آن با مطالعات کشورهای مختلف و همچنین دغدغه نهادهای بین‌المللی، به‌صورت کلی می‌توان گفت در ایران در مقایسه با کشورهای مختلف مطالعات بسیار محدودی به سلامت روان کودکان (اضطراب، ترس از کرونا و پرخاشگری) و به‌ویژه عوامل تعیین‌کننده اجتماعی آن پرداخته بودند. مطالعات موجود نیز ابعاد محدود سلامت روان و عوامل تعیین‌کننده سطح فردی و خانوادگی را عمدتاً مطالعه کرده بودند و عوامل کلان ساختاری و اجتماعی کمتر مورد توجه قرار داشتند. درحالی‌که این همه‌گیری همان‌طور که مطالعات کشورهای مختلف و تخمین‌های بین‌المللی نشان می‌دهند، پیامدهای بسیار محتملی را در کوتاه‌مدت و درازمدت بر سلامت روان کودکان مخصوصاً برای کودکان آسیب‌پذیر و درمعرض تبعیض به همراه دارد و به‌صورت نابرابر بر کودکان در بستر و ساختار اجتماعی مختلف تأثیر می‌گذارد. بنابراین شناخت و توجه به عوامل تهدیدکننده، پیشگیری‌کننده و تقویت‌کننده سلامت روان کودکان و رسیدگی به آن از‌طریق مداخلات و اقدامات اجتماعی می‌تواند به شکستن چرخه ناکارآمد نابرابری و تبعیض، ارتقای سلامت روان و کاهش آسیب در مواجه با همه‌گیری فعلی و همه‌گیری‌های احتمالی در آینده منجر شود.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله یک متاآنالیز بدون نمونه انسانی یا حیوانی است و دارای کد اخلاق IR.USWR.REC.1399.121 از دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی است.

حامی مالی
این مطالعه هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
تمامی نویسندگان به یک اندازه در نگارش مقاله مشارکت داشته‌اند.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.

References
1.United Nations. Policy brief: The impact of covid-19 on children. New York: United Nations; 2020. [Link]
2.Human Rights Watch. COVID-19 and children’s rights. New York: Human Rights Watch; 2020.
3.Nearchou F, Flinn C, Niland R, Subramaniam SS, Hennessy E. Exploring the impact of COVID-19 on mental health outcomes in children and adolescents: A systematic review. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(22):8479. [DOI:10.3390/ijerph17228479] [PMID] [PMCID]
4.Meherali S, Punjani N, Louie-Poon S, Abdul Rahim K, Das JK, Salam RA, et al. Mental health of children and adolescents amidst CoViD-19 and past pandemics: A rapid systematic review. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2021; 18(7):3432. [DOI:10.3390/ijerph18073432] [PMID] [PMCID]
5.Imran N, Aamer I, Sharif MI, Bodla ZH, Naveed S. Psychological burden of quarantine in children and adolescents: A rapid systematic review and proposed solutions. Pakistan Journal of Medical Sciences. 2020; 36(5):1106-16. [DOI:10.12669/pjms.36.5.3088] [PMID] [PMCID]
6.Zhu J, Su L, Zhou Y, Qiao J, Hu W. The effect of nationwide quarantine on anxiety levels during the COVID19 outbreak in China. Brain and Behavior. 2021; 11(1):e01938. [DOI:10.1002/brb3.1938]
7.Yeasmin S, Banik R, Hossain S, Hossain MN, Mahumud R, Salma N, et al. Impact of COVID-19 pandemic on the mental health of children in Bangladesh: A cross-sectional study. Children and Youth Services Review. 2020; 117:105277. [DOI:10.1016/j.childyouth.2020.105277] [PMID] [PMCID]
8.UNICEF. Averting a lost COVID generation: A six point plan to respond, recover and reimagine a post-pandemic world for every child. New York: UNICEF; 2020. [Link]
9.UNICEF.Technical note on covid-19 and harmful practices. New York: UNICEF; 2020. [Link]
10.Fathi A, Sadeghi S, Maleki Rad AA, Sharifi Rahnmo S, Rostami H, Abdolmohammadi K. [The role of cyberspace use on lifestyle promoting health and coronary anxiety in young people (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2020; 26(3):332-47. [DOI:10.32598/ijpcp.26.3415.1]
11.Fegert JM, Vitiello B, Plener PL, Clemens V. Challenges and burden of the Coronavirus 2019 (COVID-19) pandemic for child and adolescent mental health: A narrative review to highlight clinical and research needs in the acute phase and the long return to normality. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health. 2020; 14:20. [DOI:10.1186/s13034-020-00329-3] [PMID] [PMCID]
12.Jones EAK, Mitra AK, Bhuiyan AR. Impact of COVID-19 on mental health in adolescents: A systematic review. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2021; 18(5):2470. [DOI:10.3390/ijerph18052470] [PMID] [PMCID]
13.Kılınçel Ş, Kılınçel O, Muratdağı G, Aydın A, Usta MB. Factors affecting the anxiety levels of adolescents in home-quarantine during COVID-19 pandemic in Turkey. Asia-Pacific psychiatry: Official Journal of The Pacific Rim College of Psychiatrists. 2021; 13(2):e12406. [DOI:10.1111/appy.12406] [PMID] [PMCID]
14.Loades ME, Chatburn E, Higson-Sweeney N, Reynolds S, Shafran R, Brigden A, et al. Rapid systematic review: The impact of social isolation and loneliness on the mental health of children and adolescents in the context of COVID-19. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. 2020; 59(11):1218-39. e3. [DOI:10.1016/j.jaac.2020.05.009] [PMID] [PMCID]
15.World Health Organization. The World Health Report 2001: Mental health: New understanding, new hope. Geneva: World Health Organization; 2001. [Link]
16.Sadock BJ, Sadock VA. Kaplan and Sadock’s pocket handbook of clinical psychiatry. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2011. [Link]
17.Moola S MZ, Tufanaru C, Aromataris E, Sears K, Sfetcu R, Currie M, et al. Systematic reviews of etiology and risk . In: Aromataris E, Munn Z, editors. Joanna Briggs Institute reviewer’s manual. Adelaide: The Joanna Briggs Institute; 2017. [Link]
18.Shirzadi P, Amini Shirazi N, Asgharpour Lashkami Z. [Relationship between corona anxiety in mothers and parent -child interaction and children’s aggression during quarantine days (Persian)]. Journal of Family Research. 2020; 16(2):139-54. [Link]
19.Zolfaghari A, Elahi T. [Children’s level of anxiety in relation to their level of awareness and attitude towards corona virus based on the health belief model and the level of stress, anxiety and depression of mothers (Persian)]. Journal of Research in Psychological Health. 2020; 14(1):40-55. [Link]
20.Kazemi M, Sadeghi AR. [The relationship between self-differentiation and anxiety of covid-19 disease in adolescents mediated by parent-child conflict (Persian)]. Journal of Applied Family Therapy. 2020; 1(2):48-67. [Link]
21.Rezaei S, Sameni Toosarvandani A, Zebardast A. [Effect of Covid-19-induced home quarantine on parental stress and its relationship with anxiety and depression among children in Guilan Province (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2020; 26(3):280-93. [DOI:10.32598/ijpcp.26.3402.1]
22.Mangolian Shahrbabaki P, Dehghan M, Maazallahi M, Asadi N. Fear and anxiety in girls aged 7 to 11 years old and related factors during the coronavirus pandemic. Clinical Child Psychology and Psychiatry. 2021:13591045211013873. [DOI:10.1177/13591045211013873] [PMID] [PMCID]
23.Ariapooran S, Khezeli M. Symptoms of anxiety disorders in Iranian adolescents with hearing loss during the COVID-19 pandemic. BMC psychiatry. 2021; 21(1):185. [DOI:10.1186/s12888-021-03118-0] [PMID] [PMCID]
24.Ademhan Tural D, Emiralioglu N, Tural Hesapcioglu S, Karahan S, Ozsezen B, Sunman B, et al. Psychiatric and general health effects of COVID 19 pandemic on children with chronic lung disease and parents’ coping styles. Pediatric Pulmonology. 2020; 55(12):3579-86. [DOI:10.1002/ppul.25082] [PMID] [PMCID]
25.Brown SM, Doom JR, Lechuga-Peña S, Watamura SE, Koppels T. Stress and parenting during the global COVID-19 pandemic. Child Abuse & Neglect. 2020; 110(Pt 2):104699. [DOI:10.1016/j.chiabu.2020.104699] [PMID] [PMCID]
26.Spinelli M, Lionetti F, Setti A, Fasolo M. Parenting stress during the COVID-19 outbreak: Socioeconomic and environmental risk factors and implications for children emotion regulation. Family Process. 2021; 60(2):639-53. [DOI:10.1111/famp.12601] [PMID]
27.Bothara RK, Raina A, Carne B, Walls T, McCombie A, Ardagh MW, et al. Paediatric presentations to Christchurch Hospital Emergency Department during COVID‐19 lockdown. Journal of Paediatrics and Child Health. 2021; 57(6):877-82. [DOI:10.1111/jpc.15347] [PMID] [PMCID]
28.Cheek JA, Craig SS, West A, Lewena S, Hiscock H. Emergency department utilisation by vulnerable paediatric populations during the COVID -19 pandemic. Emergency Medicine Australasia. 2020; 32(5):870-1. [DOI:10.1111/1742-6723.13598] [PMID] [PMCID]
29.Díaz de Neira M, Blasco-Fontecilla H, García Murillo L, Pérez-Balaguer A, Mallol L, Forti A, et al. Demand analysis of a psychiatric emergency room and an adolescent acute inpatient unit in the context of the covid-19 pandemic in Madrid, Spain. Frontiers in Psychiatry. 2020; 11:557508. [PMID] [PMCID]
30.Panchal U, Salazar de Pablo G, Franco M, Moreno C, Parellada M, Arango C, et al. The impact of COVID-19 lockdown on child and adolescent mental health: Systematic review. European Child & Adolescent Psychiatry. 2021; 18:1–27. [PMID] [PMCID]
31.C Fong V, Iarocci G. Child and family outcomes following pandemics: A systematic review and recommendations on COVID-19 policies. Journal of Pediatric Psychology. 2020; 45(10):1124-43. [DOI:10.1093/jpepsy/jsaa092] [PMID] [PMCID]
32.Samji H, Wu J, Ladak A, Vossen C, Stewart E, Dove N, et al. Mental health impacts of the COVID‐19 pandemic on children and youth-a systematic review. Child and Adolescent Mental Health. 2022; 27(2):173-89. [DOI:10.1111/camh.12501] [PMID] [PMCID]
33.Balouch V, Vatanparast M, Dadpisheh S, Mirkazehi Rigi Z. [Stress, anxiety and depression status in the population of Southern Sistan and Baluchestan Province (Coastal Area) in the covid-19 epidemic in 2020 (Persian)]. Journal of Marine Medicine. 2021; 2 (4):226-36. [Link]
34.Rajabi, M. (2020). Mental health problems amongst school-age children and adolescents during the COVID-19 pandemic in the UK, Ireland and Iran: A call to action and research. Health Promotion Perspectives. 2020; 10(4): 293-4. [DOI:10.34172/hpp.2020.46] [PMID] [PMCID]
35.Mirlashari J, Ebrahimpour F, Salisu WJ. War on two fronts: Experience of children with cancer and their family during COVID-19 pandemic in Iran. Journal of Pediatric Nursing. 2021; 57:25-31. [DOI:10.1016/j.pedn.2020.10.024] [PMID] [PMCID]