گسترش استفاده از تکنولوژی‌های جدید و فضای مجازی شامل گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها موجب تغییرات عمده در رفتار و عادت‌های افراد شده ‌است [1]. انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات نه‌تنها روش‌های ارتباط و دسترسی به اطلاعات را تغییر داده است، بلکه منجر به ظهور فوبی‌ها و مشکلات روانی جدیدی نیز شده ‌است. نوموفوبیا اختلالی است که در اثر استفاده از گوشی‌های هوشمند به وجود آمده و ترس شدید و غیرمنطقی از عدم دسترسی به تلفن همراه تعریف می‌شود [2]. نوموفوبیا در سال 2008 میلادی و در پی پژوهشی که سازمان تحقیقات پایه انگلستان، یوگوو، در بین شهروندان انگلیسی انجام داد، شناسایی و نام‌گذاری شد. نوموفوبیا که اختلال عصر جدید نیز نامیده می‌شود، حالتی از برانگیختگی، ترس، استرس و اضطراب است که در صورت عدم دسترسی به تلفن هوشمند در فرد پدیدار می‌شود [3]. حتی تصور فرد از اینکه بدون موبایل باشد نیز برای وی اضطراب‌آور خواهد بود؛ به همین علت، شخص با انجام اقداماتی برای اجتناب از بدون موبایل ماندن (حمل باتری اضافه و شارژر، همراه داشتن دو گوشی) از اضطراب ناشی از آن پیشگیری می‌کند [3]. نوموفوبیا در ارتباط با فوبیای اختصاصی، که شایع‌ترین شکل اختلالات اضطرابی است، قرار دارد [4 ،2]. به صورت اختصاصی‌تر، نوموفوبیا با اختلال استفاده از اینترنت نیز در ارتباط است که به اختصاص زمان بیش از حد به سرگرمی‌های آنلاین اشاره دارد و طی آن فرد توانایی قطع ارتباط با اینترنت را از دست می‌دهد و درنتیجه زندگی روزمره وی مختل می‌شود [5 ،2]. همچنین نوموفوبیا با اعتیاد به موبایل نیز در ارتباط است، با این تفاوت که اعتیاد به موبایل اشاره به عدم توانایی در کنار گذاشتن موبایل دارد [6]، درحالی که نوموفوبیا به ترس و اضطراب آسیب‌زا از عدم دسترسی به موبایل اطلاق می‌شود [2]. گزارش‌ها از نرخ بالای شیوع نوموفوبیا در کشور‌های مختلف خبر می‌دهند. در پژوهش اولیه که در انگلستان انجام شد، 53 درصد از شرکت‌کنندگان گزارش کردند که هنگام دوری از تلفن همراه، تمام شدن باتری یا عدم دسترسی به شبکه، دچار ترس و اضطراب می‌شوند [7]. در دو مطالعه انجام‌شده بین دانشجویان هند، میزان شیوع نوموفوبیا به ترتیب 64 درصد [7] و 39 درصد [8] گزارش شده است. همچنین میزان شیوع نوموفوبیا در دانشجویان ترکیه‌ای 42/6 درصد گزارش شده است [9]. یلدیریام و کوریا با هدف ارزیابی شدت و ابعاد نوموفوبیا، پرسش‌نامه بیست‌سؤالی نوموفوبیا (NMP-Q) را ساختند. یلدریام و کوریا، در پی پژوهشی که در بین دانشجویان دانشگاه میدوسترن انجام شد، چهار بعد نوموفوبیا را تشخیص و نام‌گذاری کردند که عبارتند از ناتوانی در برقراری ارتباط، از دست دادن ارتباط، ناتوانی در دسترسی به اطلاعات و از دست دادن آرامش [3]. این پرسش‌نامه تا کنون به زبان‌های اسپانیایی [2] و ایتالیایی [10] ترجمه و هنجاریابی شده است. هدف از این مطالعه، هنجاریابی و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی پرسش‌نامه نوموفوبیا (NMP-Q) جهت استفاده از آن در ایران بود. 

این پژوهش از نوع توصیفی است. جامعه آماری پژوهش، کلیه دانشجویان مشغول به تحصیل در مقطع کارشناسی دانشگاه‌های شهر مشهد در سال تحصیلی 96-1395 بودند. با توجه به حجم بالای جامعه و توزیع آن‌ها در گروه‌های مختلف، با استفاده از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای 300 نفر از دانشجویان انتخاب شدند. حجم نمونه بر اساس تعداد گویه‌ها و برای هر گویه 15 نفر تعیین شد. به منظور جمع‌آوری داده‌ها، ابتدا دانشگاه‌های شهر مشهد به سه خوشه اصلی دانشگاه‌های دولتی، آزاد، پیام نور و غیرانتفاعی تقسیم شدند. سپس از بین دانشگاه‌های هر خوشه، به طور تصادفی شش دانشگاه و از بین دانشگاه‌های انتخاب‌شده، 30 کلاس به صورت تصادفی انتخاب شد. در مرحله بعد با مراجعه به آن‌ها، به صورت تصادفی از 10 نفر از دانشجویان حاضر در کلاس خواسته شد به سؤالات پرسش‌نامه نوموفوبیا و مقیاس استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه پاسخ دهند. از میان 300 پرسش‌نامه توزیع‌شده 280 پرسش‌نامه به درستی تکمیل شده بود.
روش اجرای پژوهش
ابتدا گویه‌های پرسش‌نامه نوموفوبیا توسط سه نفر از دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد روان‌شناسی به فارسی ترجمه شد. سپس صحت روایی محتوایی توسط دو عضو هیئت علمی روان‌شناسی مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله بعد، گویه‌ها توسط یک کارشناس ارشد زبان انگلیسی با روش ترجمه وارونه از فارسی به انگلیسی برگردانده شد و صحت ترجمه‌ها مورد تأیید قرار گرفت. پرسش‌نامه‌ها، بعد از تهیه اولیه به زبان فارسی، بین شرکت‌کنندگان در پژوهش به منظور جمع‌آوری داده‌ها توزیع شد. هم‌زمان با پرسش‌نامه نوموفوبیا و به منظور بررسی روایی هم‌زمان به 40 نفر از شرکت‌کنندگان مقیاس استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه داده شد. همچنین جهت ارزیابی اعتبار آزمون بازآزمون، از بین کسانی که به پرسش‌نامه پاسخ دادند 30 نفر به صورت تصادفی انتخاب شدند و دو هفته بعد از آن‌ها خواسته شد پرسش‌نامه را مجدداً تکمیل کنند. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 20 و نرم‌افزار لیزرل نسخه 8/8 و روش‌های آماری ضریب همبستگی پیرسون، آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. 
ابزار پژوهش
پرسش‌نامه نوموفوبیا (NMP-Q): این پرسش‌نامه 20 گویه دارد که شدت نوموفوبیا را در چهار خرده‌مقیاس ناتوانی در دسترسی به اطلاعات (سؤالات 1 تا 4)، از دست دادن آرامش (سؤالات 5 تا 9)، ناتوانی در برقراری ارتباط (سؤال 10 تا 15) و از دست دادن ارتباط (سؤالات 16 تا 20) در قالب طیف پاسخ‌گویی هفت‌درجه‌ای (لیکرت) مورد سنجش قرار می‌دهد. نمره بالاتر نشان‌دهنده شدت بالاتر نوموفوبیا است. این پرسش‌نامه که در سال 2015 توسط یلدریام و کوریا ساخته شده است، دارای اعتبار بالا (آلفای کرونباخ 0/94) برای همه سؤالات و به ترتیب 0/92، 0/87، 0/82 و 0/81 برای هریک از چهار خرده‌مقیاس است. همچنین اعتبار هم‌زمان این پرسش‌نامه با پرسش‌نامه MPIQ (r=0/71) برآورد شده است [3].
مقیاس استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه (COS): این پرسش‌نامه 23سؤالی که توسط جنارو و همکاران ساخته شده است، استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه را مورد سنجش قرار می‌دهد. این مقیاس بر اساس ده شاخص روان‌شناختی از راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM) تهیه شده است. مقیاس استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه، هیچ خرده‌مقیاسی ندارد و در یک طیف لیکرت شش‌گزینه‌ای از هرگز تا همیشه نمره‌گذاری می‌شود و از اعتبار خوبی برخوردار است (آلفای کرونباخ 0/87) [11]. نمرات بالا منعکس‌کننده استفاده مفرط است و آزمودنی‌های با نمرات بالای 75 به عنوان استفاده‌کننده مفرط و پایین‌تر از 25 به عنوان استفاده‌کننده کم مشخص می‌شوند. نسخه فارسی این پرسش‌نامه توسط محمدیان و یاسمی‌نژاد در سال 1391 هنجاریابی شده است و 21 سؤال دارد. اعتبار آزمون به روش آلفای کرونباخ 0/90 و اعتبار بازآزمایی مقیاس 0/71 محاسبه شد که در سطح کمتر از 0/01 معنی‌دار بود [12].

میانگین±انحراف‌معیار سنی شرکت‌کنندگان 2/48±22/2 سال بود. 65/9 درصد از شرکت‌کنندگان را زنان و 33/1 درصد را مردان تشکیل می‌دادند. 71/2 درصد از شرکت‌کنندگان مجرد و 26/7 درصد آن‌ها متأهل بودند.
برای بررسی ساختار عاملی پرسش‌نامه از روش تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. قبل از اجرای تحلیل عاملی، به منظور برآورد کیفیت نمونه‌برداری و مناسب بودن حجم نمونه، از آزمون KMO و بارتلت استفاده شد. مقدار شاخص KMO برابر با 0/915 و نشان‌دهنده کیفیت خوب نمونه برای تحلیل عاملی بود (P<0/01). همچنین نتایج آزمون کرویت بارتلت (2908/1) نشان داد داده‌های پرسش‌نامه نوموفوبیا برای تحلیل عاملی مناسب است (P<0/01). مدل اولیه پرسش‌نامه شامل چهار عامل بود که پس از ترجمه و اجرای آن در ایران همه چهار عامل تأیید شد. همان‌طور که در جدول شماره 1 مشاهده می‌شود، شاخص‌های برازش کلی برای تحلیل عاملی تأییدی از مقادیر قابل قبولی برخوردار است. 



بار عاملی برای هریک از ماده‌ها محاسبه شد که نتایج آن در جدول شماره 2 نشان داده شده است. کمترین بار عاملی مربوط به سؤال 3 روی عامل سوم و بیشترین بار عاملی متعلق به سؤال 18 روی عامل دوم بود. بار عاملی هریک از سؤالات در سطح 0/05 معنی‌دار بود.



همچنین شکل گرافیکی مدل عاملی پرسش‌نامه نوموفوبیا در تصویر شماره 1 قابل مشاهده است.



جهت ارزیابی همسانی درونی پرسش‌نامه نوموفوبیا از روش محاسبه آلفای کرونباخ و همبستگی درونی بین ماده‌ها با نمره کل استفاده شد. همان‌طور که در جدول شماره 3 آورده شده است، ضریب آلفای کرونباخ برای کل ماده‌ها 0/921 بود. همچنین ضرایب آلفای کرونباخ برای عامل ناتوانی در برقراری ارتباط، از دست دادن ارتباط، ناتوانی در دسترسی به اطلاعات و از دست دادن آرامش به ترتیب 0/885، 0/882، 0/748 و 0/788 به دست آمد که نشان‌دهنده همسانی درونی بالا برای پرسش‌نامه است. برای به دست آوردن همبستگی بین ماده‌ها با نمره کل، روش همبستگی پیرسون مورد استفاده قرار گرفت که نتایج آنالیز همبستگی نشان‌دهنده سطح مطلوبی از همبستگی بین ماده‌ها بود (01/p<0) (جدول شماره 3).



نتایج تحلیل همبستگی بین خرده‌مقیاس‌ها و نمره کل در جدول شماره 4 نشان داده شده است. بالاترین سطح همبستگی بین خرده‌مقیاس‌های ناتوانی در برقراری ارتباط (عامل اول) و از دست دادن ارتباط (عامل دوم) بود (0/82=r) و کمترین همبستگی بین خرده‌مقیاس از دست دادن ارتباط (عامل دوم) و ناتوانی در دسترسی به اطلاعات (عامل سوم) مشاهده شد (0/43=r). همچنین ضریب همبستگی بین خرده‌مقیاس‌ها با نمره کل به ترتیب 0/82، 0/76، 0/74 و 0/87 برای خرده‌مقیاس‌های اول تا چهارم بود که همه آن‌ها معنی‌دار بودند (01/p<0).



به منظور بررسی روایی هم‌زمان پرسش‌نامه نوموفوبیا، از اجرای هم‌زمانِ مقیاس استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه جنارو و همکاران (COS) استفاده شد. نتایج تحلیل همبستگی نشان‌دهنده همبستگی برای روایی هم‌زمان بود (r=0/59 و P<0/01) که این سطح همبستگی نشان‌دهنده همبستگی همگرا بین دو پرسش‌نامه است (جدول شماره 5). 



بر اساس نتایج تحلیل همبستگی بازآزمون، ضریب همبستگی برای نمره کل، 0/81 به دست‌آمد (01/p<0). همچنین ضریب همبستگی نمره بازآزمون برای هریک از خرده‌مقیاس‌ها به ترتیب 0/86، 0/88، 0/87 و 0/89 بود که همگی معنی‌دار بودند (P<0/01). بنابراین نتایج تحلیل اعتبار بازآزمون نشان‌دهنده اعتبار بالا برای پرسش‌نامه است (جدول شماره 6).

نوموفوبیا یا هراس از عدم دسترسی به موبایل، به عنوان اختلال عصر جدید معرفی شده است. علی‌رغم نفوذ بسیار زیاد استفاده از گوشی تلفن همراه هوشمند در جامعه ایران، بنابر جست‌وجوی مؤلفان، تا کنون پژوهشی درباره میزان شیوع یا ارتباط آن با متغیر‌های مهم سلامت روان، همچون اضطراب و افسردگی، کیفیت خواب و ارتباطات بین‌فردی انجام نشده است. بعد از سال 2014 که یلدیریام و کوریا پرسش‌نامه نوموفوبیا را ساختند، پژوهش‌های زیادی در کشور‌های مختلف انجام شد و نتایج حاکی از شیوع بین 39 تا 64 درصدی این اختلال بود. شاید یکی از دلایل مهم نبود پژوهش‌های مشابه در ایران، در دسترس نبودن پرسش‌نامه استاندارد و معتبر برای اندازه‌گیری آن باشد. بنابراین این پژوهش با هدف رواسازی و اعتباریابی پرسش‌نامه نوموفوبیا در نمونه ایرانی انجام شد. همان‌گونه که نتایج نشان می‌دهند پرسش‌نامه نوموفوبیا از روایی و اعتبار قابل قبولی برای جامعه دانشجویان ایرانی برخوردار است. در پرسش‌نامه اصلی، چهار عامل (ناتوانی در دسترسی به اطلاعات، از دست دادن ارتباط، ناتوانی در برقراری ارتباط و از دست دادن آرامش) یافت شده بود که بعد از تحلیل عاملی تأییدی در نسخه فارسی نیز هر چهار عامل تأیید شدند. مقدار بار عاملی که هر عامل به خود اختصاص داده است به ترتیب 0/89، 0/88، 0/76 و 0/79 بود که نشان‌دهنده تفکیک مطلوب سؤالات برای هر عامل است. همچنین مقدار آلفای کرونباخ در پژوهش اصلی برابر با 0/945 بود که با مقدار آلفای به‌دست‌آمده در این پژوهش (0/921) تفاوت اندکی دارد. برای به دست آوردن میزان ثبات نمره‌ها با گذشت زمان، از روش برآورد اعتبار بازآزمون استفاده شد. نتایج نشان داد ضریب همبستگی بین دو اجرا در فاصله زمانی دو هفته 0/81 است که معنی‌دار بود (01/p<0)، درنتیجه، پرسش‌نامه نوموفوبیا از اعتبار بازآزمایی مطلوبی برخوردار است. همچنین با توجه به همبستگی نمره‌های پرسش‌نامه نوموفوبیا و مقیاس استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه (r=0/59 و P<0/01)، پرسش‌نامه نوموفوبیا در سطح قابل قبولی از اعتبار قرار دارد. یافته‌های پژوهش حاضر با یافته‌های پژوهش برگزی و همکاران [8] که با هدف اعتباریابی پرسش‌نامه نوموفوبیا به زبان ایتالیایی، مقدار آلفای 95/0 را به دست آورده بودند و هر چهار عامل پرسش‌نامه را پس از ترجمه به زبان ایتالیایی تأیید کردند، هم‌سوست. همچنین یافته‌های این پژوهش با یافته‌های پژوهش گنزالس و همکاران [2] که در طی پژوهشی پرسش‌نامه نوموفوبیا را به زبان اسپانیایی ترجمه و هنجاریابی کردند هم‌سوست. در پژوهش گنزالس، مقدار آلفای 0/95 برای کل ماده‌ها به دست آمد و هر چهار عامل پرسش‌نامه اصلی نیز تأیید شد [2]. 

پرسش‌نامه نوموفوبیا از اعتبار و روایی مطلوبی برای استفاده در جامعه دانشجویان ایران برخوردار است.

این پژوهش از نظر اخلاقی در کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم‌پزشکی ایران تأیید شده است (کد اخلاق: IR.IUMS.REC 1396.30448). همه اصول اخلاقی در این مقاله رعایت شده است؛ شرکت‌کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت‌کنندگان در جریان روند پژوهش بودند و اطلاعات آن‌ها محرمانه نگه داشته شد.

این مطالعه در معاونت پژوهشی دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان (انستیتو روانپزشکی تهران) دانشگاه علوم‌پزشکی ایران انجام شده و کلیه هزینه‌های اجرای این پژوهش توسط این دانشگاه تأمین شده است.

مفهوم‌سازی: تمام نویسندگان؛ روش‌شناسی: احمد عاشوری، محسن علیزاده؛ جمع‌آوری داده‌ها: محسن علیزاده، محسن حسنی، گوهر میان‌بندی؛ تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس: تمام نویسندگان؛ ویراستاری و نهایی‌سازی: محسن علیزاده؛ مدیریت پروژه: احمد عاشوری.

بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
 

References

1. King ALS, Valença AM, Silva ACO, Baczynski T, Carvalho MR, Nardi AE. Nomophobia: Dependency on virtual environments or social phobia? Computers in Human Behavior. 2013; 29(1):140-4. [DOI:10.1016/j.chb.2012.07.025]
2. González-Cabrera J, León-Mejía A, Pérez-Sancho C, Calvete E. Adaptation of the Nomophobia Questionnaire (NMP-Q) to Spanish in a sample of adolescents. Actas Españolas de Psiquiatría. 2017; 45(4):137-44. [PMID]
3. Yildirim C, Correia AP. Exploring the dimensions of nomophobia: Development and validation of a self-reported questionnaire. Computers in Human Behavior. 2015; 49:130-7. [DOI:10.1016/j.chb.2015.02.059]
4. Burstein M, Georgiades K, He JP, Schmitz A, Feig E, Khazanov GK, et al. Specific phobia among U.S. adolescents: Phenomenology and typology. Depression and Anxiety. 2012; 29(12):1072-82. [DOI:10.1002/da.22008]
5. Bivin JB, Mathew P, Thulasi PC, Philip J. Nomophobia-do we really need to worry about? Reviews of Progress. 2013; 1(1). https://scholar.archive.org/work/l6g4uqyfcfgnpjxcozbpx7fo7u/access/wayback/https://s3-eu-west-1.amazonaws.com/pfigshare-u-files/1071480/pdf.pdf
6. Bragazzi NL, Del Puente G, Adavastro G, Pompei V, Siri A, Rania N, et al. Translation and validation of the Nomophobia Questionnaire (NMP-Q) in Italian language: Insights from factor analysis. European Psychiatry. 2016; 33(S):S390. https://www.infona.pl/resource/bwmeta1.element.elsevier-54a5a811-b8de-399d-9538-59f36f7b6d02
7. Kang S, Jung J. Mobile communication for human needs: A comparison of smartphone use between the US and Korea. Computers in Human Behavior. 2014; 35:376-87. [DOI:10.1016/j.chb.2014.03.024]
8. Bragazzi NL, Del Puente G. A proposal for including nomophobia in the new DSM-V. Psychology Research and Behavior Management. 2014; 7:155-60. [DOI:10.2147/PRBM.S41386]
9. Pavithra MB, Suwarna M, Mahadeva Murthy TS. A study on nomophobia-mobile phone dependence, among students of a medical college in Bangalore. National Journal of Community Medicine. 2015; 6(3):340-4. http://njcmindia.org/uploads/6-3_340-344.pdf
10. Oulasvirta A, Rattenbury T, Ma L, Raita E. Habits make smartphone use more pervasive. Personal and Ubiquitous Computing. 2012; 16(1):105-14. [DOI:10.1007/s00779-011-0412-2]
11. Tavolacci MP, Meyrignac G, Richard L, Dechelotte P, Ladner J. Problematic use of mobile phone and nomophobia among French college students: Marie-Pierre Tavolacci. European Journal of Public Health. 2015; 25(Suppl_3):ckv172.088. [DOI:10.1093/eurpub/ckv172.088]
12. Yildirim C, Sumuer E, Adnan M, Yildirim S. A growing fear: Prevalence of nomophobia among Turkish college students. Information Development. 2016; 32(5):1322-31. [DOI:10.1177/0266666915599025]
13. King ALS, Valença AM, Nardi AE. Nomophobia: The mobile phone in panic disorder with agoraphobia: Reducing phobias or worsening of dependence? Cognitive and Behavioral Neurology. 2010; 23(1):52-4. [DOI:10.1097/WNN.0b013e3181b7eabc]
14. Lopez-Fernandez O, Freixa-Blanxart M, Honrubia-Serrano ML. The problematic Internet entertainment use scale for adolescents: Prevalence of problem Internet use in Spanish high school students. Cyberpsychology, Behavior and Social Networking. 2013; 16(2):108-18. [DOI:10.1089/cyber.2012.0250]
15. Chóliz M. Mobile-phone addiction in adolescence: The Test of Mobile phone Dependence (TMD). Progress in Health Sciences. 2012; 2(1):33-44. https://www.researchgate.net/publication/284690452
16. Sharma N, Sharma P, Sharma N, Wavare RR. Rising concern of nomophobia amongst Indian medical students. International Journal of Research in Medical Sciences. 2015; 3(3):705-7. [DOI:10.5455/2320-6012.ijrms20150333]