مقدمه
واژه معنویت در انگیسی از ریشه لاتین اسپریتوس گرفته شده است که به معنای تنفس یا نفس‌کشیدن است. معنویت نامی است که بـه تجـاربی فراتـر از مسـائل مادی نسبت داده می‌شود. تجاربی که با حواس پنجگانه حاصل نمـی‌شـوند، بلکـه حقایق عمیق و ارزش‌هایی را دربر می‌گیرد که انسان با یکی از ابعـاد خـود که همان بُعد روحانی اسـت، آن را درک می‌کنـد [1].
 آبراهام مازلو، از روان‌شناسان پیرو مکتب انسان‌گرایی، به معنویت توجه می‌کند و خودشکوفایی را یکی از نیازهای معنوی بشر می‌داند و از نظر او افراد خودشکوفا برای تعالی و تحول به استعدادهای خود متکی هسـتند. او عارفان و صوفیان را افرادی خودشکوفا می‌داند، زیرا آن‌ها تجاربی متعالی دارند [2]. طبق تعریف برخی از پژوهشگران کشور معنویت یعنی بُعد والای وجودی انسان که در وجود همه انسان‌ها به ودیعه نهاده شده است تا راه رسیدن به کمال را طی کنند که همان قرب به الله است [3].
دین و معنویت گاهی به نوعی به جای هم به کار می‌روند. واژه دﻳﻦ در اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ از ﻛﻠﻤﻪ رﻳﻼﺟﻴو به معنای به‌هم‌بستن گرفته شده است. ارﻳﻚ ﻓﺮوم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: دﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮی اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣـﺮدم ﺑـﻪ آن اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد در ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﺎﺻﻲ ﻋﻤﻞ می‌ﻛﻨﻨﺪ و در ﻣﺴﻴﺮ ﺧﺎﺻﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ. از ﻧﻈﺮ ﻳﻮﻧﮓ، دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻋﺘﺮاف ﺑـﻪ ﻋﻘﺎﻳـﺪ دﻳﻨﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ. او اﺣﺴﺎﺳﻲ را ﻛﻪ در اﻧﺴﺎن اﺷﺘﻐﺎل ﺧـﺎﻃﺮ و اﺣﺘـﺮام ﺑـﻪ ﻳﻚ ذات ﻣﺎﻓﻮق اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ، دﻳﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ. 
اﻳﻦ‌ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ از دﻳﻦ، ﻧﺰدﻳﻜﻲ زﻳﺎدی ﺑﻪ باور‌ﻫﺎی ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮی در ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ دارد ﻛﻪ می‌گوید: «اﻳﻤﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪی اﺳﺖ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﻴﺎن اﻧﺴﺎن و ﺟﻬﺎن دیگر، اﻳﻤﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻧﻮﻋﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن و آرﻣﺎن‌ﻫﺎیﻛﻠﻲ ﺟﻬﺎن. گوردون ویلیام آلپورت در ﺗﺒﻴﻴﻦ دﻳﻦ ﺑﻪ دو ﺟﻬﺖﮔﻴﺮی دﻳﻨﻲ ﺑﻴﺮوﻧـی‌اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ از طرفی و جهت‌گیری درونی‌ﺷﺨﺼﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ که در ﺟﻬﺖگیری دینی‌شخصی افراد از ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻃﻤﻴﻨـﺎن دروﻧـﻲ ﺑﻬـﺮه می‌گیرند [4]. اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه آﻟﭙﻮرت ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻫﻤﺴﻮ ﺑـﺎ دﻳـﺪﮔﺎه وﻳﻠﻴـﺎم ﺟﻴﻤﺰ و ﻣﺎزﻟﻮ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ دﻳﻦ ﻧﻬﺎدی و دﻳﻦ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ [2]. 
با این تفاسیر ﻣﻌﻨﻮﻳـﺖ مخالف دین‌داری نیست و با ﭘﺎﻳﺒﻨـﺪی ﻧﻈﺮی ﻳﺎ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ادﻳﺎن ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﻧﺪارد، اما در ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﻮارد ﺑﺎ دﻳﻦ ﻳﺎ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎﺻﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﺨﻮرده اﺳـت. به عبارت دیگر معنویت عبارت است از جهت‌گیری شخص یا تجربه شخص در راستای ویژگی‌های وجود متعالی در زندگی، در حالی که مذهب تجلی بیرونی و تجربه معنوی در یک وجود اجتماعی سازمان‌یافته است که در آن افراد اعتقادات و اعمال اساسی مشترک دارند [5]. 
ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم اﺳﺖ و می‌تواند ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی اﺧﻼﻗﻲ را ﺷﺎﻣﻞ شود، در حالی که دﻳﻦ ﺳـﺮآﻏﺎز ﻣﺸﺨﺼـﻲ دارد و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻳـﻚ ﻣﻜﺘﺐ، اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﻲ را درﺑﺮ می‌ﮔﻴﺮد و ﺑﺮای ﭘﻴﺮوانش ﺗﻌﺎرﻳﻒ و ﺗﻜﺎﻟﻴﻔﻲ ﻣﺸﺨﺺ را اراﺋﻪ می‌دهد و ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻲ را ﭘـﻴﺶ‌ﺑﻴﻨـﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ. ادﻳﺎن ﺑﺰرگ را ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ اراﺋﻪ کرده‌اند و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ از ﻃﺮﻳﻖ آنﻫﺎ در دﺳﺘﺮس اﻧﺴﺎن‌ها ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و راﺑﻄـﻪ ﺧـﺎﻟﻖ و ﻣﺨﻠـﻮق و ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﺎ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻓﺮاوان در ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ ﻋﺮﺿـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ.
غباری بناب معتقد است که ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‌ﻫﺎ، اﻧﺴﺎن‌ﮔﺮاﻳﻲ و ﻧﻮع‌دوﺳﺘﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی اﺻـﻠﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻨﻮی اﺳﺖ. افرادی که ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻋﻼﻗـﻪ، ﻣﺤﺒـﺖ، ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﻲ و خوش‌رویی ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ، اﻓﺮاد ﻧﻮع‌دوﺳﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ برای ﺑﻬﺒـﻮد زﻧـﺪﮔﻲ بشر می‌کوشند. به ﻧﻈـﺮ ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﻌﻨﻮﻳﺖﮔﺮاﻳﺎن و از ﺟﻤﻠﻪ دین‌داران و ﺑﻪ‌وﻳﮋه در ﻧﮕﺮش ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن، اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﺎن اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﺻﻮرت روﻳﺎروﻳﻲ ﺑـﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎ و ﻣﺼﻴﺒﺖﻫﺎ، ﺧﺪا را در ﻛﻨﺎر ﺧﻮد ﺣﺲ ﻣﻲکند و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻟﮕـﺮم و اﻣﻴﺪوار ﻣﻲﺷﻮد [6]. 
از ﺟﻤﻠﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و در ﺳﻮره ﺣﺪﻳﺪ، آیه 25 آمده است: «ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺎ ﻳﺎد ﺧﺪا دلﻫﺎ آرام ﮔﻴﺮد». از اﻳﻦ رو، ﻣﻌﻨﻮﻳﺖﮔﺮاﻳﺎن ﻳﺎ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎی ﻣﻌﻨـﻮی در ﻟـﻮای اﻳﻤـﺎن ﺑـﻪ ﺧـﺪا در ﻧﺎﻛﺎﻣﻲﻫﺎ و ﺷﻜﺴﺖﻫﺎ ﺣﻜﻤﺘﻲ میﺑﻴﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮان ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻣﺘﻮﺟـﻪ آن ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺖ ﺳﺮﺧﻮﺷﻲ و آراﻣﺸﻲ ﻋﻤﻴﻖ می‌ﻳﺎﺑﻨﺪ. تحقیقات نشان داده است مذهب و معنویت در کاهش فشار روانی و بهبود سلامت روانی مؤثر است[8 ،7].
در پژوهشی مروری سلامت روان به عنوان عملکردی از ابعاد عاطفی، رفتاری و شناختی و رابطه آن با مذهب و معنویت، متوسط ارزیابی شد [9]. در پژوهش دیگر که روی سربازان ارتش انجام شد، مذهب و معنویت زیاد با کاهش خطر ابتلا به استرس پس از سانحه، افسردگی عمیق، اختلال مصرف الکل، افکار خوکشی در ارتباط بود [10]. در مقاله مروری دیگری درباره مداخلات معنوی در سیستم سلامت ایران مشخص شد معنویت با سلامتی، امیدواری، کیفیت زندگی، رضایت شغلی، کنارآمدن، خوشحالی و سلامت روان رابطه مثبت دارد و با خشم، افسردگی، اضطراب، استرس و وسواس رابطه منفی دارد [11].اعتماد به خدا و کنارآمدن مذهبی مثبت با کاهش سطح علائم افسردگی ارتباط دارد و بی‌اعتمادی به خدا و کنارآمدن مذهبی منفی با افزایش بیشتر علائم افسردگی همراه است [12].
در تحقیقات دیگر مذهب با سطح پایین‌تر ناراحتی روانی، کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های جسمانی و میزان مرگ‌و‌میر کمتر مرتبط بود [9]. در پژوهشی نشان داده است سلامت معنوی با کاهش خودکشی و افسردگی عمیق در بیماران همودیالیز ارتباط دارد. همچنین در کاهش درد در بیماران مبتلا به سرطان تأثیر دارد. اعتماد به خدا با سلامت جسمی ارتباط دارد [12-14]. درمجموع می‌توان گفت که ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺧﻴﺮ ﻧﺸﺎن می‌دﻫﺪ ﻣﺬﻫﺐ و ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎری ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد رواﻧﻲ اﻓﺮاد ﻛﻤﻚ می‌ﻛﻨﻨﺪ. ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت در راﺳﺘﺎی ﻧﺸـﺎن‌دادن اﻫﻤﻴـﺖ روز‌اﻓﺰون دین‌داری و ﻣﻌﻨﻮﻳـﺖ در ﺳـﻼﻣﺖ ﺟﺴـﻤﻲ و روانی و افزایش معنا در زندگی و خوش‌بینی می‌باشد. [16 ،15 ،12]. 
اهمیت رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮی در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در رﺷﺪ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ آن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌـﺪدی از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺳﻼﻣﺖ رواﻧﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ دارﻧﺪ. ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت زﻳﺎدی در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮی ﻧﺸـﺎن داده‌اﻧﺪ با آﺳﻴﺐ‌دﻳﺪن ﻛﻴﻔﻴﺖ دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ واﻟﺪﻳﻦ، ﻧﻪ‌ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺸـﻜﻼت رواﻧﻲ در دوران ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ و ﺑﺰرﮔﺴﺎﻟﻲ اﻳﺠﺎد می‌ﺷﻮد، ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺸـﻜﻼت و آسیب‌ﻫـﺎی ﻣﻌﻨﻮی از ﻗﺒﻴـﻞ ﻛـﺎﻫﺶ اﻋﺘﻤـﺎد ﺑـﻪ ﺧـﺪا در دوران ﺑﺰرﮔﺴـﺎﻟﻲ اﻳﺠـﺎد می‌شود [16 ،15]. پژوهش‌ها ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺸﺎن داده‌اﻧـﺪ ﺑـﺎ درﻣـﺎن ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺸﻜﻼت و آﺳﻴﺐ‌های رواﻧﻲ می‌ﺗﻮان اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮدﺷـﻜﻮﻓﺎﻳﻲ رواﻧﻲ و ﻣﻌﻨﻮی ﺳﻮق داد [17]. 
تعاریف متفاوتی از مهارت‌های زندگی را سازمان جهانی بهداشت و همچنین یونیسف ارائه کرده‌اند. سازمان جهانی بهداشت، مهارت‌های زندگی را به توانایی‌هایی اطلاق می‌کند که به فرد کمک ‌کند تا با ابراز رفتار سازگارانه و مثبت با چالش‌ها و ضروریات زندگی روزمره انطباق پیدا کند و یونیسف مهارت‌های زندگی، تغییر یا شکل‌دهی رفتار را که به تعادل میان سه حوزه دانش، نگرش و مهارت‌ها منجر می‌شود، ارائه می‌دهد. آموزش مهارت‌های معنوی از چند دهه گذشته با انتقال آموزش انواع مهارت‌های معنوی از نوع شرقی، بودایی، آداب یا فعالیت‌های معنوی احساس‌های معنوی (دردناک یا لذت‌بخش) و ذهن‌آگاهی به کشورهای اروپایی و غربی شروع شد [18-22]. با پیدایش و رشد مفهوم مهارت‌های زندگی و بُعد معنوی سلامت و اینکه عمل یا فعالیت معنوی نیازمند آموزش است که در مراکز دینی‌معنوی و خانواده‌ها به صورت سنتی انجام می‌شود، ولی در مراکز علمی و مراقبت سلامت خیر؛ عمل به باور و ارزش‌های معنوی در برنامه آموزش مهارت‌های زندگی قرار گرفت، در حالی که شواهد اثرپذیری آموزش مهارت‌های معنوی همان شواهد دیگر مداخلات معنوی بود [23 ،19].
 تدوین برنامه آموزشی در مهارت‌های زندگی باید فرایندی باشد که با تشخیص نیازهای آموزشی، تهیه اهداف اختصاصی آموزشی، شناسایی و سازماندهی محتوای آموزشی، انتخاب روش‌های آموزشی و تهیه مواد مورد‌نیاز برای ارزیابی آموزش و شناسایی و سازمان‌دهی محتوای آموزشی همراه است [6]. ایران نیز یکی از شش کشوری است که پژوهش‌های زیادی در ارتباط با معنویت در آن انجام می‌شود [24]. 
سلامت معنوی نیز محور اکثر پژوهش‌ها و یکی از چهار بُعد سلامت انسان است و نبود کتابچه‌ای راهنما و الگویی آموزشی، علمی و روشمند در آموزش مهارت‌های معنوی، باعث شد طراحی و تدوین بسته آموزش مهارت معنوی برای دانشجویان ﻫﺪف اﻳﻦ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺸﻲ‌ﻛﺎرﺑﺮدی شود تا سرفصل‌ها و متون آموزشی به عنوان الگویی در زمینه مهارت‌های معنوی قرار بگیرد که ﺑﺘـﻮان آن را در ﻛﺎرﮔـاه‌های آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻬﺎرت‌های زﻧﺪﮔﻲ از طریق ﻣﺮﺑﻴـﺎن و ﮔـﺮوه روان‌ﺷﻨﺎﺳـﺎ‌ن و ﻣﺸـﺎوران ﺑـﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن آﻣﻮزش داد. این طرح، یک طرح پژوهش در آموزش است که کمبود این نوع پژوهش در کشور احساس می شود.
روش 
در این پژوهش با استفاده از روش تدوین کاریکولوم و برنامه آموزشی، در چند مرحله و با بهره‌گیری از روش‌های گوناگون مرسوم در نیازسنجی و تدوین برنامه آمورشی مراحل زیر انجام شد: 
ابتدا با مرور یافته‌های موجود در آموزش مهارت‌های معنوی، منابع و پژوهش‌های مربوط به آموزه‌ها و توصیه‌های مربوط به سبک زندگی و مهارت‌های زندگی سالم بررسی و جست‌وجو شد. موارد بررسی و جست‌وجوشده شامل متون دینی، اسلامی و ادبیات معنوی، مشاوره و روان‌درمانی معنوی و دینی، همچنین سلامت معنوی به روش مرور اسنادی دراسناد چاپی مانند کتاب، دایره‌المعارف‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، مقالات بانکهای اطلاعاتی پزشکی و علوم انسانی فارسی، گوگل اسکالر، مدلاین و سایک‌لیت بودند. پس از بررسی بیش از 31 مهارت معنوی‌دینی و اولویت‌بندی آن‌ها به دست آمد. در مرحله بعد، به روش کیفی کارگاهی و بحث گروهی، به منظور تعیین نیازهای آموزشی گروه پژوهش، علاوه بر بحث گروهی با گروه اصلی و مشاوران تیم پژوهش، از تعداد ۳۰ نفر از اعضای هیات علمی رشته های گوناگون، مشاوران و رواندرمانگران مراکز مشاوره کشور  و نیز تعدادی از دانشجویان که در حاشیه همایش کشوری اعتیاد در شهر زاهدان حضور داشتند نیاز سنجی شد. داشتن تحصیلات دانشگاهی یا حوزوی و یا دانشجو بودن برای معیار ورود افراد کفایت می‌کرد و افرادی که در این دسته از نظر تحصیلی قرار داشتند بدون توجه به سن و جنسیت و مذهب(شیعه و سنی) می‌توانستند در  کارگاه شرکت کنند. سپس اولویت‌بندی آموزشی و تعیین سرفصل‌های آموزشی انجام شد.
 در این مرحله از 31 مهارت به‌دست‌آمده در مرحله پیشینه، به روش بحث گروهی 11 مهارت معنوی‌دینی با نظر شرکت‌کنندگان و متخصصان انتخاب شد و بقیه، حذف یا برای برنامه‌های بعدی در نظرگرفته شد که عبارت بودند از: آﻣﻮزش به‌ﺟﺎ‌آوردن ﻣؤﺛﺮ ﻧﻤﺎز، ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ، ارﺗﺒﺎط ﻣﻌﻨـﻮی، ﺗﻮﻛـﻞ، ﺻـﺒﺮ، ﺗﻘﻮاپیشگی، ﭘﺎﻻﻳﺶ دل، ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ، ﻛﻨﺘـﺮل ﺣﺴـﺪ، ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﺗﺠﻠـﻲ ﺑﺎری‌تعالی در ﻃﺒﻴﻌﺖ و ذکر. سپس اعضای گروه پژوهش در جلسات متعدد کارگاه را جمع‌بندی کردند و پس از بحث، سرفصل‌ها، محتوای آموزشی، اهداف نگرشی، شناختی و مهارتی نهایی شد و برای تدوین و قرارگرفتن در برنامه درسی پیشنهاد شد. در این جلسه‌ها همچنین برنامه‌ریزی درسی پیامدهای یادگیری و اهداف، انتخاب محتوا، سازمان‌دهی محتوا، استراتژی‌های آموزش، روش‌های یاددهی، روش‌های ارزشیابی، چگونگی ارتباط با افراد درگیر و فراگیران، محیط آموزشی و مدیریت برنامه درسی تعیین شد.
 در مرحله بعدی پیشینه پژوهش و مستندات مرتبط در اختیار گروه متخصصان متشکل از 3 نفر روان‌پزشک و 3 نفر روان‌شناس در مقطع دکتری و 5 نفر روان‌شناس در مقطع کارشناسی ارشد با گرایش‌های بالینی و مشاوره که بیشترین این متخصصان در ارتباط و یا شاغل در مراکز مشاوره دانشجویی دانشگاه بودند قرار گرفت و پیش‌نویس اولیه دو متن آموزشی یکی برای مربیان و دیگری برای دانشجویان (کتاب کار) تدوین شد. در پایان نتایج در سه کارگاه آموزشی مهارت‌های معنوی به صورت آزمایشی (پایلوت) برای مربیان و دانشجویان در سه نقطه کشور (شیراز، تهران و رشت) اجرا شد و نقاط ضعف این الگو و بسته آموزشی اصلاح و بسته آموزشی نهایی شد و برای دفتر مرکزی مشاوره وزارت علوم و نیز برای چاپ ارسال شد.
یافته‌ها
یافته‌ها و سرفصل برنامه آموزشی برای خودآموزی فراگیران و یا اجرا در کارگاه‌های آموزشی یک یا دو‌روزه که به چاپ رسید به این ترتیب بود:
ﺟﺪاﺳﺎزی ﻣﻬﺎرت‌های ﻣﻌﻨـﻮی از ﻣﻬـﺎرت‌ﻫـﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎی دﻳﻨﻲ و ﻣﻬﺎرت‌های زﻧـﺪﮔﻲ ﺑـﺎ روﻳﻜـﺮد ﻣﻌﻨـﻮ‌ی‌دﻳﻨـﻲ از ﺑﻘﻴـﻪ مهارت‌ها، و ﻫﻢﭘﻮﺷﺎﻧﻲ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﺎرت‌ﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ از یافته‌های پژوهش است. ارزشیابی‌کردن اﻟﮕﻮی ﻧﻬﺎﻳﻲ آﻣﻮزش ﻣﻬﺎرت‌های ﻣﻌﻨﻮی در ﺳﻪ روز کار کارگاهی موجب شد آﻧﭽﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دو ﺳﺎل، ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد در ﺣﻀﻮر ﻣﺠﺮﻳﺎن اﺻﻠﻲ اﻳﻦ دوره‌های آﻣﻮزﺷﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺷود. ﻣﻬﻢ‌ﺗﺮ آنکه در اﻳﻦ ﻛﺎرﮔﺎه ﺗﻌﺪادی از اﺳتادان و ﻣﺸﺎوران ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﺸـﺎوره و داﻧﺸﮕﺎه‌های ﻛﺸﻮر ﺑﺎ ﻓﺮاﮔﻴﺮی روش‌های اﺟﺮای اﻳﻦ ﻛﺎرﮔﺎه‌ﻫﺎ آﻣﺎدﮔﻲ ﺧـﻮد را ﺑﺮای اﺟﺮای ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرﮔﺎه‌ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮای داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﻋﻼم کردند. 
 یافته مهم و با‌ارزشی که قابل تعمیم یا پیشنهاد این مطالعه برای دیگر آموزش‌های دینی‌معنوی ارزشمند است اینکه برای تدوین کتاب آموزشی بر اساس نظریه افراد صاحب‌نظر در گروه پژوهش هشت نیاز و مهارت انتخاب شدند. شرکت‌کنندگان در این کارگاه مشورتی بیشتر بر الگوی روشمند شناخت معنویت، فراگیر، غیرسوگیرانه و غیروابسته به دین و اسلام تأکید داشتند. دلیل آن‌ها هم این بود که اشباع روانی مردم و دانشجویان از تبلیغات اسلامی در ایران و نیز نبود تخصص در حوزه دین در مربیان و مشاوران دانشگاهی گزیده‌تر این است که موضوعات دینی به حوزه‌ها و متخصصان دینی واگذار و از سرفصل‌های آموزشی حذف شود.
 در بحث گروهی و تخصصی گروه پژوهش، همچنین در جمع‌بندی کارگاه‌های مشورتی گنجانیدن سرفصل‌هایی که در جدول شماره 1 آمده است برای آموزش مهارت‌های معنوی به عنوان مهارت‌های پایه آموزش سلامت معنوی نهایی و توصیه شد وارد محتوا و کتاب‌های آموزشی شود [25 ،6] این هشت سرفصل در سه گروه شناختی، نگرشی و مهارتی قابل طبقه‌بندی است. با توجه به اهداف و عناوین ذکر‌شده در متون آموزشی مهارت‌های زندگی که در جدول شماره 1 آمده است، مهارت‌های تدوین‌شده، همچنین توانمندی‌هایی که فراگیران (مربیان، مشاوران و دانشجویان) در طول دوره آموزشی فرامی‌گیرند و نیز نوآوری‌های این دوره در قالب جدول شماره 2 یافته‌ها ارائه شده است. 
خلاصه یافته‌ها این است که برای پاسخگویی به نیازهای مهارت‌آموزی معنوی به دانشجویان، از 31 مهارت معنوی به‌دست‌آمده هشت مهارت در دو متن آموزشی برای مربیان و برای دانشجویان تدوین شد که اهداف آموزشی و سرفصل‌های آن در جدول شماره 1 و برخی از مهارت‌ها در جدول شماره 2 ارائه شده است. ارزشیابی کیفی آموزش این متون در سه کارگاه کشوری نشان داد با تغییرات کمی این متون را می‌توان در دانشگاه‌های کشور آموزش داد. 





بحث
برای ﺑﺴـﻴﺎری از دانشجویان، داﺷﺘﻦ ﻣﻬﺎرت‌های ﺳـﺎﻟﻢ زﻳﺴـﺘﻦ، به‌ویژه مهارت‌های ارتقای ارزش‌ها، تعهد و ابعاد دینی معنوی، ﻳﻜﻲ از ﭼﺎﻟﺶﻫﺎی ﻣﻬﻢ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن است. سازمان بهداشت جهانی، در تعریف ابعاد وجودی انسان، به ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی اشاره می‌کند [26]. با این توصیف ﭼﻬﺎر‌ﺑُﻌﺪی از اﻧﺴﺎن، ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺟﺴﻢ و روان ﺑﻪ راﺑﻄـﻪ ﭘﻮﻳـﺎ، ﻧﺰدﻳـﻚ و ﺟﺪاﻧﺎﭘﺬﻳﺮی در قالب اﺑﻌﺎد ﺟﺴﻤﻲ، رواﻧﻲ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﻌﻨﻮی ﺗﺒﺪﻳﻞ می‌ﺷﻮد که آﺳﻴﺐ ﻳﺎ ﻣﺸﻜﻞ در ﻳﻚ ﺑُﻌﺪ می‌ﺗﻮاﻧـﺪ ﻧﺎﺷـﻲ از وﺟـﻮد آﺳـﻴﺐ و ﻣﺸﻜﻞ در ﭼﻨﺪ ﺑُﻌﺪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ[28 ،27]. 
ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭼﻨﻴﻦ روﻳﻜﺮد ﭼﻨﺪ‌ﺑﻌﺪی‌ای اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎور راﻳﺞ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و اﻧﺴـﺎن‌گرایی (یا دین‌داری) در دو ﺟﺒﻬﻪ ﻣﺘﻀﺎدﻧﺪ، ﺑـﺎوری ﻛـﻪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ اﺷـﺘﻐﺎل فکری اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﺴﻴﺎری ﺑﻮده اﺳﺖ، ﺑﻪ‌ﺳﺎدﮔﻲ رد ﺷﺪه است و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ در زﻳﺮ چتر علوم پزشکی و انسانی یا علوم انسانی کل‌نگر موضوع نو و متفاوتی خواهد بود. چنین ﻓﻬمی از ﺳـﻼﻣﺖ که رفاه انسان را در همه جنبه‌ها تأمین می‌کند، امروزه وارد ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻠـﻢ و ﻋﻤـﻞ شده است[29]. نتیجه چنین تحلیلی این است که داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺮای ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﺮس‌های روزﻣـﺮه و رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‌ای از ﻣﻬﺎرت‌ﻫﺎی نوین زندگی در بُعد معنوی است. چنین برداشت و فرضی از سلامت، یافته اصلی این مطالعه است. بر این اساس توصیه شده است به همراه آﻣﻮزش ﻣﻬﺎرت‌های زﻧـﺪﮔﻲ، سرفصل آموزش مهارت‌های معنوی نیز برای آموزش به داﻧﺸـﺠﻮیان تدوین شود. 
بخشش یکی از یافته‌های این پژوهش است که در سرفصل آموزش قرار گرفته است. پژوهش‌ها نشان داده است بخشش نقش مهمی در سلامت روان دارد. در پژوهشی فراتحلیلی تأثیر بخشش‌درمانی بر بهزیستی روان‌شناختی نوجوانان و جوانان نشان داده شد. در پژوهش مذکور مداخلات مربوط به بخشش به صورت معناداری در کاهش افسردگی،خشم، خصومت، استرس و پریشانی اثر بخش بوده‌اند و همچنین سطح عواطف مثبت را هم افزایش داده‌اند [30]. مناحم و لاو نشان داده‌اند که بخشش‌درمانی با ایجاد احساسات صلح‌جویانه نسبت به خود و دیگران سبب ارتقای بهزیستی روانی فرد می‌شود [31]. در پژوهشی دیگر اثربخشی روان‌درمانی معنوی مبتنی بر بخشودگی باعث افزایش رضایت زناشویی می‌شود [32].
ذکر نیز یکی دیگر از مهارت‌هایی است که در سرفصل آموزشی گنجانده شده است. در آیات بسیاری از ذکر به عنوان عملی برای آرامش فرد یاد شده است. چنان‌که در پژوهشی بر اساس آیات و روایات، در حوزه اعتقادی، ایمان، تقوا، توکل بر خدا و معادباوری و در حوزه عملی، ذکر، اقامه نماز، تلاوت قرآن، دعا، توسل و ازدواج، از راه‌های دستیابی به سلامت معنوی و تقویت آن در انسان هستند [33].
حل مسئله با رویکرد معنوی یکی دیگر از دستاوردهای این بسته آموزشی است. در پژوهش‌ها نشان داده شد که حل مسئله با رویکرد معنوی می‌تواند در زندگی کمک‌کننده باشد. حل مسئله ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﻣﻌﻨﻮی، ﻓﺮاﻳﻨﺪی ﭼﻨدبعدی اﺳﺖ ﻛﻪ با ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی ﺳﺎده رﻓﺘﺎر دینی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ‌ﺟﺎ‌آوردن ﻧﻤﺎز و ﻧﻴﺎﻳﺶ، و رفتن به اماکن مذهبی قابل تقلیل ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻛﻨﺶﻫﺎی ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻳﺎ دﻓﺎﻋﻲ روانی مانند اﻧﻜﺎر، عقلانی‌کردن و غیره ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد، ﺑﻠﻜﻪ روش‌های ﭘﻮﻳﺎ، ﭘﺬﻳﺮا، ﻓﻌﺎل و ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ ﺑـﺮ مسئله و ﻫﻴﺠﺎن، درون رواﻧﻲ (ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ و رﻓﺘـﺎری) و ﺑـینﻓـﺮدی ﻣـﺪﻳﺮیت مشکل را شامل می‌شود [35 ،34].
تفاوت بارزی که این بسته با دیگر بسته‌ها دارد معرفی چند مهارت معنوی است که در کنار مهارت‌های زندگی می‌تواند به افراد آموزش داده شود تا بتوانند آن را در زندگی روزانه خود به کار ببرند که از این نظر نوعی نوآوری است، در حالی که در بسته‌های آموزشی دیگر، آموزش مهارت معنوی یا تکنیک‌درمانی است یا در مسیر خدمت‌رساندن به بیماران است.[37 ،36]. در این زمینه پژوهش‌های یافت‌شده بسیار کم بود و پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های بیشتری در زمینه اثرات این مهارت‌ها انجام گیرد.
یکی دیگر از یافته‌های این پژوهش تأکید متخصصان آموزش مهارت‌های معنوی به گونه روشمند، فراگیر، غیرسوگیرانه و غیروابسته به دین و اسلام در تدوین متون آموزش دانشگاهی و بالینی بود. بنابراین ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﭘﺲ از ارائه اﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻزم اﺳـﺖ درﻣـﺎن اختلالات معنوی افراد را مشاوران و روان‌درمانگران ماهر و آموزه‌های دینی و مذهبی آن‌ها را آﻣﻮزﮔﺎران، روﺣﺎﻧﻴﺎن، واﻋﻈﺎن و ﻣﺒﻠﻐﺎن دﻳﻨﻲ انجام دهند.
نتیجه‌گیری
از اﻳـﻦ رو ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ درﻫـم‌ﺗﻨﻴـﺪﮔﻲ دین‌داری، ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و ﺳﻼﻣﺖ روان و ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ آن‌ﻫـﺎ بر ﻫﻤـﺪﻳﮕﺮ ﻳـﺎ ﺗـﺄﺛﻴﺮ آﺳﻴﺐ‌دﻳﺪﮔﻲ ﺳﻼﻣﺖ روان ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه آسیب‌دیدگی ﻣﻌﻨﻮﻳـﺖ، ﻻزم اﺳـﺖ ﺑﻪ آموزش مهارت‌های معنوی به عنوان سطح اول پیشگیری توجه کرد و پس از آن به ﻣﺸﺎوره و روان درﻣﺎﻧﮕﺮی معنوی که پیشگیری در سطوح دیگری است ﺗﻮﺟـﻪ ﻣﺨﺼﻮص کرد و آموزش‌دهندگان و ﻣﺸﺎوران ﺑﺎ‌ﺗﺠﺮﺑﻪ در اﻳﻦ زمینه ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﻨﺪ. 
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش در کمیته اخلاق پژوهش در دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان تصویب گردید. گروه پژوهش و مصاحبه گران به هنگام مصاحبه فردی یا گروهی و همچنین تشکیل جلسات نظرسنجی و بحث عمومی با گرفتن رضایت شفاهی به افراد متعهد شدند که نام انها محرمانه تلقی و هر زمان تمایل به همکاری نداشته باشند می توانند همکاری با طرح را ختم نمایند.
حامی مالی
بخش عمده بودجه و حمایت معنوی از این پژوهش از طرف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ دفتر مرکزی مشاوره و بخش دیگری به صورت حمایت فنی از طرف دانشگاه علوم پزشکی ایران؛ دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان (انستیتو روان‌پزشکی تهران)، مرکز تحقیقات سلامت معنوی، مرکزتحقیقات بهداشت روان و به‌ویژه مرکز مشاوره دانشجویی دانشگاه تهران تأمین شد.
مشارکت نویسندگان
مفهوم سازی: هر دو نویسنده؛ روش شناسی: جعفربوالهری؛  اعتبار سنجی، تحلیل: معصومه محسنی کبیر؛ تحقیق و بررسی: هر دو نویسنده؛ منابع: معصومه محسنی کبیر؛ نگارش پیش نویس: معصومه محسنی کبیر؛ ویراستاری و نهایی سازی نوشته:جعفر بوالهری؛ بصری سازی، نظارت: جعفر بوالهری؛ مدیریت پروژه: جعفر بوالهری؛ تامین مالی: وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری.
تعارض منافع
نویسندگان هیچگونه تعارض منافع با سفارش دهنده پژوهش و حمایت کنندگان ندارد
تشکر و قدردانی
از مراکز حامی این طرح و نیز از نمایندگان و همکاران آن‌ها آقایان دکتر حمید یعقوبی، حمید پیروی، باقرغباری بناب، ربابه نوری قاسم‌آبادی، مسلم میرزایی و خانم‌ها زینب قائم‌پناه، دکتر شهربانو قهاری، دکتر هدی دوس‌علی‌وند و الهام زارعی‌دوست تشکر و قدردانی می‌شود.