فکر نشر ویژه‌نامه حاضر زمانی ایجاد شد که در کنار غفلت، سستی‌ها، تهدیدها و مانع­های پیش­روی بهداشت روان و پیش­گیری از سوء­مصرف مواد در کشور، تهدید مرگ بار دیگری بدن علاقه­مندان و دلسوزان برنامه بهداشت روان و پیش­گیری از اعتیاد را به لرزه درآورد. این تهدید انحلال تشکیلات ضعیف سلامت روان و اعتیاد در وزارت بهداشت بود، که به­صورتی پنهان، آرام و بدون انجام فرایند کارشناسی از اواخر سال 1388 آغاز شد و تاکنون با طفره­رفتن مسئولان از پاسخ­گویی به چراها و چگونه‌ها همراه بوده است. با این­که آب‌های ویران­گر و نگرانی‌ها از آسیاب‌ و آسیاب‌بان دور شده است و مدیران و کارگزاران مدیریت سلامت روان و اعتیاد با کوششی خستگی­ناپذیر ادامه راه می‌دهند، سایه تهدید و غفلت همچنان بر سر سلامت روان جامعه سنگینی می‌کند. این شماره در نظر دارد با یاری­جویی از دانش و تجربه صاحب‌نظران به چاره­جویی این مهم بپردازد.

پس از جلب رضایت مدیران سلامت روان و اعتیاد در وزارت بهداشت برای فراخوان ارسال مقاله، گزارش و نقطه‌نظر درباره چالش­های پیش­روی بهداشت روان و پیش‌گیری از اعتیاد، نشستی تخصصی با حضور صاحب­نظران و تصمیم­گیران حوزه سلامت روان و اعتیاد در انستیتو روان‌پزشکی تهران تشکیل شد، تا با گردآوری مباحث و دیدگاه­های مطرح­شده بتوان دورنمایی از چالش­های پیش‌روی بهداشت روان و اعتیاد را ترسیم کرد تا بدین­وسیله سیاست­گزاران، پژوهشگران و متخصصان بتوانند دقیق­تر و علمی­تر به موضوع بپردازند. یافته‌های این جلسه در یک مقاله با عنوان «چالش‌های بهداشت روان و اعتیاد: گزارش نشست تخصصی» آورده شده است (منصوری، شریعت، میرزایی، دارالشفا و بوالهری، 2011).

تعدادی از مقاله­ها نیز دربرگیرنده نظر تخصصی و ارزشمند مرتبط با موضوع و بیان­کننده دیدگاه­های نو یا بخش­های مغفول­مانده بهداشت روان و اعتیاد است. این مجموعه مقاله بیان­گر دیدگاه­ها و تجربه طولانی متخصصانی است که گاه تنها اشاره­ای از آن­ها می‌تواند ره­گشای بخشی از چالش‌ها و نگرانی‌های سامانه سلامت روان باشد، از جمله می­توان به مقاله­های «سلامت روانی- اجتماعی و راهکارهای بهبود آن» و «برخی از چالش‌های بهداشت روان و اعتیاد در ایران» اشاره کرد که با ارایه گزارشی از روند موجود و نگرانی­ها، به چاره­جویی پرداخته­اند و راهکارهایی برای برون‌رفت از وضعیت موجود بیان کرده­اند (نوربالا، 2011؛ صابری زفرقندی، 2011). روان‌پزشکی جامعه­نگر (اجتماعی) شاید یکی از مهم­ترین زمینه­های نادیده گرفته­شده روان‌پزشکی جامعه امروز ماست. در کشور ما روان­پزشکی به درمان در کلینیک و بیمارستان‌های دربسته به سبک 50 سال پیش منحصر شده است. چند گزارش از اقدامات ارزشمندی که در این زمینه در سال­های اخیر و با ابتکار بخش خصوصی و همکاری دلسوزان دانشگاهی انجام شده است، در این شماره آمده است؛ «گشودن درها؛ مقایسه سامانه سلامت روان ایتالیا، اتریش و ایران»، «گزارش بازدید از یک خانه اسکان حمایتی بیماران روانی» ، «مروری بر برنامه‌های آموزش روان‌پزشکی جامعه­نگر» و «آموزش روان­پزشکی در بهداشت روان: گزارش یک تجربه» از آن جمله هستند (طاهرخانی، 2011؛ زارعی، احمدزاداصل و بوالهری، 2011؛ شریفی، 2011؛ قاسم­زاده، 2011). برنامه ادغام سلامت روان در خدمات بهداشتی اولیه هم به عنوان برنامه­ای با بیش از 20 سال سابقه در کشور مورد توجه قرار گرفته و شریعت و همکاران (2011) در مقاله­ای بررسی­های مربوط به آگاهی، نگرش و رضایت‌مندی مراجعان و کارکنان سامانه سلامت روان را به‌طور نظام­مند مرور کرده‌اند.

برنامه­ریزان و مسئولان سلامت روان هم مانند سایر بخش‌ها در سال­های اخیر به کاربرد رایانه و فن­آوری­های نو در گردآوری و تحلیل گزارش­ها روی آورده­اند. دو مقاله «طراحی سامانه ثبت خودکشی در کشور» و «پراکندگی جغرافیایی نیروی انسانی در سامانه ارایه خدمات سلامت روان در سال 1386» از جمله این تلاش‌هاست (حاجبی و همکاران، 2011؛ احمدزاداصل و همکاران، 2011).

اعتیاد جنبه دیگری است که تعدادی از مقاله­های این ویژه‌نامه به آن پرداخته­اند. «بررسی کیفی نیازهای زنان برای درمان اعتیاد» و «ارتباط اعتیاد، تاب­آوری و مؤلفه­های هیجانی» از این دست هستند (رحیمی­موقر، ملایری­خواه لنگرودی، دلبرپور احمدی، امین اسماعیلی، 2011؛ محمدی، آقاجانی، زهتاب­آور، 2011).

امیدواریم این ویژه‌نامه با پرداختن به برخی از مهم­ترین موضوع­ها و چالش­های بهداشت روان و اعتیاد کشور و بررسی آنها از جنبه­های گوناگون و ارایه راهکارهایی برای برخورد با آنها، نقشی هر چند اندک در بهبود شرایط کشور داشته باشد و شاید که این نشر سندی از تلاش خبرگان و آگاهان و گامی در راه رسیدن به اتفاق­نظر در تحلیل وضع موجود و تلاش برای تأمین سلامت روان جامعه باشد.