پنجشنبه 14 فروردین 1404
| English
دوره 30، شماره 1 - ( 5-1403 )
جلد 30 شماره 1 صفحات 0-0 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Kafaeizad Tehrani P, Abed N, Shahrivar Z, Panaghi L. Play-based Assessment for Children With Traumatic Experiences: A Meta-synthesis Study. IJPCP 2024; 30 (1) : 5006.1
URL: http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-4187-fa.html
URL: http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-4187-fa.html
کفایی زاد طهرانی پرستو، عابد نازنین، شهریور زهرا، پناغی لیلی. ارزیابی مبتنی بر بازی کودکان با تجربه تروما: یک مطالعه فراترکیب. مجله روانپزشكي و روانشناسي باليني ايران. 1403; 30 (1)
1- گروه روانشناسی، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران.
2- گروه روانشناسی، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران. ،abed@usc.ac.ir
3- گروه روانپزشکی، بیمارستان روزبه، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
4- پزشکی اجتماعی، پژوهشکده خانواده، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
2- گروه روانشناسی، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران. ،
3- گروه روانپزشکی، بیمارستان روزبه، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
4- پزشکی اجتماعی، پژوهشکده خانواده، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 7107 kb]
(64 دریافت)
| چکیده (HTML) (266 مشاهده)
معرفی مطالعات
از این 6 مقاله، 2 مقاله مربوط به قاره آسیا، 2 مقاله قاره آمریکا، 1 مقاله قاره آفریقا و 1مقاله قاره اروپا می‌باشد و درکل اطلاعات 43 شرکت‌کننده را دربر می‌گیرد که دامنه سنی 3 تا 16 سال داشتند. جدول شماره 4 مشخصات کلی این 6 مقاله را نمایش می‌دهد.
تحلیل محتوا
تجزیهوتحلیل داده‌ها به شناسایی 2 محتوای اصلی بازی کودکان ترومادیده منجر شد: آسیب‌پذیری در برابر تروما و تسلط بر تروما (تصویر شماره 2).
مضمون 1: آسیب‌پذیری در برابر تروما
کودکانی که تروما را تجربه کرده بودند، آسیب‌پذیری‌های‌شان را در خلال بازی به نمایش گذاشتند. کودکان آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را به 3 شکل نمایش دادند. بازآفرینی تروما، مرگ و نمایش احساس ترس و ناامنی.
زیر مضمون بازآفرینی آسیب (تروما)
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان ترومایی را که تجربه کرده‌اند را در بازی به نمایش گذاشتند. کودکی که مورد آزار جنسی قرار گرفته بود در بازی شخصیتی را نشان می‌داد که «شلوار کودکان را در می‌آورد و کودکانی که شلوارشان درآورده می‌شد را کتک می‌زند»[24].
کودکی که ترومای جنگ بین اوکراین و سوریه را تجربه کرده بود، جنگ بین دو ملیت (روسیه و اوکراین) را در جعبه شن نشان می‌داد. «سربازهای اوکراینی و روسیه‌ای با 2 یونیفرم به رنگ‌های مختلف در حال جنگ بودند و مبارزه با مرگ تمام سربازان حاضر در میدان جنگ، به پایان رسید و هیچ پیروزی در جنگ نبود»[27].
زیر مضمون مرگ
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان محتوای مرگ را به شکل‌های مختلفی در بازی‌شان به نمایش گذاشتند.
«مادر این دختر کوچک در اثر حمله ببری که یکی از پنجه‌های جلویی خود را بلند کرده بود، مرد. مادر به خاک سپرده شده است. در کنار مادر فوت‌شده، دایناسور کوچکی قرار دارد که او هم مادرش را ازدست داده است» [18].
«پرنده‌ها قبل از اینکه صف کشیده شوند رفتند، اما پروانه‌ها دیگر نمی‌توانند رد شوند. پروانه ویژه موفق شد که عبور کند. دشمن موشک پرت می‌کند؛ اما پروانه ویژه بیرون رفته و نمی‌توانند او را بزنند. اما حالا دشمن به پرنده‌ها شلیک می‌کند. پروانه‌ها سعی کردند به پرنده‌ها کمک کنند. آن‌ها نمی‌خواستند پرنده‌ها بمیرند. اما دشمن به پرنده‌ها شلیک کرد. حالا پروانه‌ها گریه می‌کنند. چون پرنده‌ها دوست آن‌ها بودند. مثل من که پدر و مادرم مردند» [25].
«این گاوچران هم چاقو و هم یک تپانچه همراهش دارد. آن‌ها با تپانچه راه می‌روند. اینجا همه کشته می‌شوند. تعداد کمی از افراد اینجا 1 سال دوام می‌آورند و باقی به دنبال شلیک، کشته می‌شوند و به قسمتی که خون آن‌ها را می‌فروشند، کشیده می‌شوند. شما حتی 1 سال هم نمی‌توانید آنجا دوام بیاورید و فقط چند نفر زنده می‌مانند» [25].
زیر مضمون نمایش احساس ترس و ناامنی
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان ترس و ناامنی‌شان را گاه با مطرح‌کردن موقعیت‌های واقعی که تجربه کرده بودند و گاه با مطرح‌کردن داستانی خیالی، در بازی نشان دادند.
«یک مار غول‌پیکر مردم را می‌خورد» و آن «مار غول‌پیکر خطرناک و ترسناک است» [17].
«پدر توسط افسران پلیس محاصره می‌شود و پول او را می‌گیرند. دختر وحشت‌زده می‌شود و به سمت جایی که برادران پدرش هستند می‌دود. پدر باید پیش خانواده‌اش برگردد. نگرانم» [18].
مضمون 2: تسلط بر تروما
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان با خنثی‌سازی تهدید، واردکردن قدرت‌های برتر و بازگشت به روتین زندگی در بازی، بر ترومای‌شان مسلط می‌شدند و به‌گونه‌ای در فضای امن بازی ترومای‌شان را حلوفصل می‌کردند.
زیر مضمون خنثی‌سازی تهدید
یکی از روش‌های تسلط بر تروما، خنثی‌سازی تهدید بود: «عروسک کوچک شروع به زدن عروسک بزرگ کرد که این نشان‌دهنده ظهور احساس خودمختاری عروسک کوچک بود. چراکه عروسک بزرگ در بازی قبلی کودک، نمادی از متجاوز و عروسک کوچک نمادی از قربانی بود» [24].
«لیا دو عروسک را پشت یک جعبه پنهان می‌کند تا ماشین سیاه آن‌ها را نبیند. ماشین سیاه به دنبال آن‌هاست. با نزدیک شدن ماشین به جعبه، اضطراب او به وضوح افزایش می‌یابد. لیا صداهای ترسناکی در می‌آورد و به نظر می‌رسد بسیار ترسیده است. لیا دوباره عروسک‌ها را پشت جعبه پنهان می‌کند و با دستش علامت می‌دهد که ماجرا تمام شده است. ماشین سیاه آن‌هارا پیدا نکرد. درمانگر می‌گوید ماشین آن‌ها را پیدا نمی‌کند و لیا سرش را تکان می‌دهد و لبخند می‌زند» [25].
زیر مضمون وارد کردن قدرت‌های برتر
کودکان گاهی با واردکردن قدرت‌های برتر بر ترومای‌شان مسلط شدند.
«سرباز در حال پرواز است... او روی سرش ایستاده و در بالای تپه واقعاً بلند، فرود آمد... او در تمام بدنش آهن زیادی دارد و به همین دلیل ضربه‌ای به او وارد نشد. به قلبش شلیک کردند، اما آسیبی ندید، او در قلبش آهن دارد، او 1000 روح دارد. سرباز همان قدرت پلنگ را دارد. ولی پلنگ فقط یک روح دارد و سرباز 1000 روح» [25].
کودک تعدادی عروسک را جلوی کلیسا گذاشت و گفت: «خانواده‌ها هر یکشنبه در مقابل کلیسا جمع می‌شوند و به درگاه خدا دعا می‌کنند» [18].
«هرکه زیباتر باشد نخست‌وزیر می‌شود. عروسک مادر در مسابقه برنده شد و نخست‌وزیر شد. بعد مادر به عروسی می‌رود و اتوبوسی را می‌بیند که راننده خوابش برده است. خوشبختانه اتوبوس به پارکینگ می‌رسد؛ ولی وقتی همچنان به راهش ادامه می‌داد، مادر گفت صبر کنید به عقب برانید. اتوبوس توقف کرد. از پنجره درون اتوبوس را دیدند که راننده خواب است و مسافران نگران هستند. مادر در را باز کرد و آن‌ها پیاده شدند. به راننده گفت، بیدار شو، بلند شو. من الان نخست‌وزیر هستم و شما باید محترمانه رفتار کنید. بعد راننده از خواب بیدار شد و گفت متأسفم» [25].
زیر مضمون بازگشت به زندگی روتین
گاهی نیز کودکان با بازگشت به زندگی روتین، تسلطشان بر تروما را به نمایش گذاشتند: «کودک درحالی‌که با اجاق‌گاز بازی می‌کرد گفت: من به چیزهای زیادی نیاز دارم که اینجا (روی اجاق‌گاز) بگذارم تا پر از غذا باشد... درست مثل کابینت اینجا در پناهگاه» [26].
«کودک خاک رس را برداشت و در قابلمه گذاشت و شروع به غذادادن به عروسکش کرد. سپس با دهانش صدای خوردن غذا را درآورد به‌گونه‌ای که عروسک مشغول خوردن است و سپس گفت، هی خانم، او واقعاً غذایی که من درست کردم رو دوست دارد» [26].
«بابا سرکار است و برادران کوچکم دارند بازی می‌کنند. کودک روی تخت خوابانده شده بود، مادر ظرف‌ها و خانه را تمیز می‌کرد، پدر از بیرون به خانه برگشت، تمام خانواده روی میز نشستند. مادر غذا را پخت و روی زمین گذاشت» [17].
«این جا یک جزیره است. این هم هواپیما است و سربازان در خانه‌ها زندگی می‌کنند. رئیس سربازان سبز با رئیس سربازان خاکستری دوست است. آن‌ها دعوا نمی‌کنند. آدم‌ها برای ساختن خانه به جنگل می‌روند. آن‌ها در جنگل بازی می‌کنند. آن‌ها نمی‌جنگند. سربازان سبز و خاکستری اهل یک کشور هستند و می‌خواهند با هم زندگی کنند. من می‌خواهم سوار هواپیما شوم و به میانمار برگردم. با این کار من خوشحال می‌شوم» [17].
بحث
هدف از پژوهش حاضر درک مضامین مشترک بازی کودکان آسیب‌دیده با استفاده از روش فراترکیب بود. این مطالعه اولین مطالعه‌ای بود که به فراترکیب محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده پرداخت. هرچند که دامنه جست‌وجوی محققین برای واردکردن مطالعات از سال 2001 به بعد بود، بااین‌حال بیش از نیمی از مطالعات بعد از سال 2021 انجام شده بود که نشان‌دهنده توجه روزافزون محققین و بالینگران به موضوع محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده است. 6 مطالعه معیارهای ورود به این فراترکیب را داشتند. تجزیهوتحلیل داده‌ها به شناسایی 2 محتوای اصلی بازی کودکان ترومادیده منجر شد: آسیب‌پذیری در برابر تروما (با زیرمضمون‌های بازآفرینی تروما، مرگ و نمایش احساس ترس و ناامنی) و حلوفصل تروما (با زیرمضمون‌های خنثی‌سازی تهدید، واردکردن قدرت‌های برتر و بازگشت به روتین زندگی).
بازی را می‌توان به‌عنوان زبانی که کودکان برای انتقال افکار، احساسات و تجربیات خود به‌طور مستقیم و نمادین استفاده می‌کنند، مفهوم‌سازی کرد [15]. کودکانی که تروما را تجربه کرده‌اند، با بازآفرینی ترومای‌شان در خلال بازی، مطرح کردن موضوع مرگ و همچنین نمایش احساس ترس و ناامنی، آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را نشان می‌دهند. درخصوص مطرح شدن زیرمضمون بازآفرینی تروما، می‌توان گفت کودکان نیز مانند بزرگسالان، دچار تجربه مجدد رویدادهای آسیب‌زای زندگی از طریق افکار مزاحم، فلش‌بک‌ها و کابوس‌های شبانه، می‌شوند، درحالی‌که بزرگسالان قادر به صحبت در مورد این علائم هستند، کودکان خردسال قادر به انتزاع اطلاعات و بیان آن‌ها در قالب کلمات نیستند. درعوض، آن‌ها از «بازی پس آسیبی» استفاده می‌کنند که تکرار اجباری تروما در بازی است [30].
این یافته با یافته‌های دو مطالعه پیشین [14، 16] همسو بود که نشان دادند کودکان ترومایی را که تجربه کرده‌اند در بازی به نمایش می‌گذارند. کودکان هیجانات و نیازهای‌شان را در خلال محتوای بازی ابراز می‌کنند. محتوا و مضامین مطرح‌شده در بازی کودکان، صرفاً آفرینش‌های خود‌به‌خودی نیستند، بلکه از طریق تجربیات زیسته ایجاد می‌شوند. هنگامی‌که کودکان با تجربیات طاقت‌فرسا مواجه می‌شوند، انگیزه طبیعی و ناخودآگاه آن‌ها، بیان و درک این تجربیات از طریق بازی است. چراکه به نظر می‌رسد کودکان به‌دلیل داشتن تفکر عینی، با نمایش تروما در خلال بازی، ترومای‌شان را پردازش می‌کنند و در مورد آن فکر می‌کنند. کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ویراست پنجم [2]، اهمیت بازی تکراری با مضامین آسیب‌زا را به‌عنوان تشخیص علائم بازآفرینی اختلال استرس پس از سانحه در کودکان به رسمیت می‌شناسد.
کودکان ممکن است با نمایش مرگ، آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را نشان دهند. درک کودکان از تروما با بزرگسالان متفاوت است. احساس ناتوانی، ترس، عدم کنترل و آسیب‌پذیری که تروما در کودکان ایجاد می‌کند، می‌تواند مشابه تجربه مرگ برای آن‌ها باشد. مطرح شدن مضمون مرگ می‌تواند به این دلیل باشد که بیشتر مطالعات واردشده به فراترکیب حاضر، مربوط به ترومای پناهندگی و جنگ بود و کودکان مواجهه با مرگ را تجربه کرده بودند. بااین‌حال، برخی اشاره کرده‌اند که تروما می‌تواند توانایی کودک برای درک مرگ و همچنین نحوه پردازش مفهوم آن را تحت تأثیر قرار دهد. کودکانی که تروما تجربه کرده‌اند، ممکن است مرگ را به‌عنوان تهدیدی همیشگی ببینند یا احساس ناامنی عمیقی داشته باشند [31].
تروما به‌عنوان رویدادی وحشت‌انگیز، تعریف می‌شود [1]. مواجهه با تروما در دوران کودکی، یکی از عوامل خطر بروز اختلالات روانپزشکی در دوران کودکی، نوجوانی و بزرگسالی است. به‌خصوص اختلالاتی که ریشه در ترس دارند مثل اضطراب و اختلال استرس پس از سانحه [32]. این بدان معناست که کودکانی که تروما را تجربه کرده‌اند، دچار احساس ترس و ناامنی می‌شوند. کودکان در بازی می‌توانند احساسات خود را در مورد آنچه در زندگی تجربه‌کرده و شاهد بوده‌اند، بیان کنند. مطرح کردن مضامین مربوط به ترس و ناامنی که شایع‌ترین هیجانات به دنبال تروما هستند، به کودکان اجازه می‌دهد تا بدون قضاوت و پیامدمنفی، هیجانات‌شان را ابراز و تحمل کنند [33]. کودکان می‌توانند احساسات‌شان از تجربیات زیسته را به بازی خود منتقل کنند و بدین شکل تجربیات عاطفی دردناکی را که در واقعیت قادر به غلبه بر آن‌ها نبودند، تجربه کنند. مطرح شدن مضامین مربوط به ترس و ناامنی در بازی کودکان آسیب‌دیده، در مطالعاتی دیگر [34، 35] نیز اشاره شده است.
تسلط بر تروما دومین مضمون پیداشده در مطالعات بود. به نظر می‌رسد فضای امن بازی به کودکان این امکان را می‌دهد تا به شکل نمادین ترومای‌شان را حل کنند و بر آن مسلط شوند. بازی به کودکان کمک می‌کند تا هم‌زمان با اینکه درکی از تجربیات خود به دست می‌آورند، بینش، مهارت‌های حل مسئله و تسلط خود را توسعه دهند [36]. کودکان در بازی قادرند عناصر طاقت‌فرسا یا ناخوشایند واقعیت را انکار کنند و بازی به آن‌ها اجازه می‌دهد شجاع‌تر، قوی‌تر و قدرتمندتر از دشمنان خود باشند [33]. نتایج فراترکیب حاضر نشان داد کودکان از طریق خنثی‌سازی تهدید، وارد کردن قدرت‌های برتر و بازگشت به زندگی عادی، به شکل نمادین بر ترومای‌شان مسلط می شوند. همسو با این یافته گودیر-براون [14] و کوهن و همکاران [35]، به تسلط یافتن کودک بر تروما در خلال بازی اشاره کرده‌اند.
مطرح شدن زیرمضمون خنثی‌سازی تهدید، نشان‌دهنده تلاش کودکان برای مقابله و رویارویی با تجربه‌های تروماتیک است. در فضای امن بازی، کودک این فرصت را پیدا می‌کند تا از طریق خلق سناریوهای نمادین، تهدیدهای ناشی از تروما را کنترل و خنثی کند. این فرآیند ممکن است به کودک کمک کند تا احساس تسلط و کنترل را که در حین تجربه تروما از دست داده، دوباره به دست آورد. به گفته لندرث [15]، بازی به کودکان این امکان را می‌دهد که به‌صورت نمادین با تجربیات تروماتیک خود مواجه شوند و به شکل کنترل‌شده‌ای این تجربیات را بازسازی و خنثی کنند.
کودکان ممکن است در بازی‌های خود شخصیت‌های قدرتمند یا قهرمان‌هایی را ایجاد کنند که قادر به شکست دشمنان یا موانع بزرگ هستند. این قدرت‌های نمادین به کودکان کمک می‌کنند تا احساس بی‌قدرتی که در جریان تروما تجربه کرده‌اند، کاهش یابد و حس قدرت و توانمندی به‌جای آن قرار گیرد. براون [37] نیز به اهمیتِ وارد کردن شخصیت‌های قدرتمند یا قهرمانان در بازی اشاره می‌کند و این را راهی برای مقابله با احساسات بی‌قدرتی ناشی از تروما می‌داند.
بازگشت به زندگی عادی در بازی‌های کودکان پس از تجربه تروما نیز به‌عنوان نمادی از بهبود و بازسازی روانی تلقی می‌شود. این فرآیند نشان می‌دهد که کودک به سمت ایجاد تعادل و امنیت درونی پیش می‌رود. در این مرحله، بازی‌های کودک به سمت فعالیت‌های عادی و روزمره تغییر می‌کنند که بیانگر تلاش کودک برای بازسازی زندگی معمولی پس از تروما است. رابین [38]، به فرآیند بازسازی روانی کودکان از طریق بازی‌های نمادین و فعالیت‌های هنری اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که کودکان پس از تروما به بازی‌های عادی و روزمره روی می‌آورند که نشان‌دهنده بازگشت به حالت طبیعی زندگی است.
به‌طورکلی همان‌طور که استور و برکویتز [39] خاطرنشان کردند، استفاده از ابزارهای بیانگر در ارزیابی کودکان با تجربه رویدادهای آسیب‌زا، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار بالینگران و پژوشگران قرار می‌دهد.
نتیجه‌گیری
کودکانی که تروما تجربه کرده بودند، با بازآفرینی ترومای‌شان در خلال بازی، مطرح‌کردن مضامین مرگ و همچنین نمایش احساس ترس و ناامنی، آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را نشان دادند. درعین‌حال فضای امن بازی به کودکان این امکان را نیز می‌داد تا به شکل نمادین ترومای‌شان را حل کنند. کودکان از طریق خنثی‌سازی تهدید، وارد کردن قدرت‌های برتر و بازگشت به زندگی عادی، به شکل نمادین بر ترومای‌شان مسلط شدند.
محدودیت‌های مطالعه حاضر، محدود بودن مطالعات واجد ملاک‌های ورود و همچنین محدود بودن نوع تروما در این مطالعات بود. نیمی از مطالعات مربوط به ترومای جنگ و پناهندگی بود که لازم است در بررسی نتایج مدنظر قرار گیرد.
پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آینده به بررسی محتوای بازی کودکانی که انواع مختلفی از تروما، از جمله آزار جسمی، جنسی، عاطفی وغفلت را تجربه کرده‌اند، بپردازند تا درک جامع‌تری از تأثیر این تجارب بر بازی کودکان فراهم شود. همچنین، توسعه و اجرای ابزارهای ارزیابی مبتنی بر بازی می‌تواند به شناسایی دقیق‌تر الگوهای بازی در کودکان آسیب‌دیده و کاربرد این یافته‌ها در زمینه‌های بالینی و تشخیصی کمک کند
ملاحظات اخلاقی
اجرای این پژوهش براساس تأییدیه کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علم و فرهنگ-جهاد دانشگاهی و براساس کد اخلاق IR.ACECR.USC.REC.1402.003 انجام شد.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری پرستو کفایی‌زاد طهرانی، دانشجوی دکتری روانشناسی بالینی دانشگاه علم و فرهنگ است و هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از همکاری همه شرکت‌کنندگان در این تحقیق تشکر می‌کنند.
متن کامل: (61 مشاهده)
مقدمه
انجمن‌روان‌پزشکی امریکا تروما را «پاسخ هیجانی به رویدادی وحشت‌انگیز مثل تصادف، تجاوز و یا بلایای طبیعی» توصیف کرده است [1]. همچنین ویراست پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی انجمن روانپزشکی آمریکا، رویداد تروماتیک یا تروما را این چنین تعریف می‌کند: «مرگ، جراحت جدی، تجاوز جنسی و یا تهدید جدی در تجربه کردن این رویدادها» [2].
در ایران آمار دقیقی از شیوع تجربه تروما در دوران کودکی در دست نیست، اما در مرور نظام‌مندی که در آن مطالعات بین‌الملل بررسی شده است، تقریباً دوسوم از کودکان و نوجوان زیر 18 سال، صرف‌نظر از مکان‌زندگی‌شان، تجارب نامطلوب‌دوران‌کودکی را تجربه کرده‌اند [3].
ترومای‌دوران‌کودکی، یک عامل خطر کلیدی اما قابل‌اصلاح برای آسیب‌شناسی روانی است. در طول قرن گذشته، پیشرفت فوق‌العاده‌ای در درک آسیب‌های دوران کودکی صورت گرفته است [4]؛ اما علی‌رغم این پیشرفت، کودکان‌آسیب‌دیده هنوز هم در بلند‌مدت اغلب دچار آسیب‌شناسی‌های روانی پیچیده می‌شوند [5, 6]. رویدادهای‌آسیب‌زا می‌توانند پیامدهای منفی درازمدتی بر رشد رفتاری، فیزیکی، شناختی و عاطفی کودک داشته باشند [7]. با درنظرگرفتن اثرات نامطلوب بالقوه ترومای دوران کودکی، ارزیابی‌های مناسب ازنظر رشدی برای این کودکان جهت طراحی مداخلات درمانی، مورد نیاز است [8].
براساس یافته‌های برخی از محققان، مهم‌ترین روش ارزیابی آشفتگی درونی کودک، کسب گزارش از خود کودک است [9]. بااین‌حال به‌خصوص در کودکان زیر 10 سال که هنوز در فرآیند رشد تفکر انتزاعی هستند، ارزیابی دشوار است. درنتیجه، این کودکان خردسال توانایی بیان‌کلامی معنادار و درک مسائل، استدلالات و احساسات پیچیده را ندارند [10].
همچنین مطالعات نشان داده‌اند زبان دریافتی و بیانی در کودکانی که نوعی از تروما (آزار و غفلت) را تجربه کرده‌اند، استاندارهای رشدی جهانی را کسب نمی‌کند. ازنظر زبان دریافتی به نظر می‌رسد این کودکان نسبت به همسالان‌شان که بدرفتاری تجربه نکرده‌اند، میزان و تنوع کمتری از لغات را متوجه می‌شوند [11] و ظرفیت آن‌ها برای درک دستورالعمل‌ها و سؤالات معمول نسبت به استانداردهای رشدی ضعیف‌تر است [12] در حیطه زبان بیانی نیز، طول و میزان پیچیدگی عبارات (مثل ترکیب و نحو) کودکانی که آزار و غفلت را تجربه کرده‌اند، نسبت به همسالان‌شان که تجربه بدرفتاری نداشته‌اند، پایین‌تر است [11].
باتوجه‌به این چالش‌ها در ارزیابی کودکان خردسال، روش‌های جایگزینی مانند ارزیابی‌های مبتنی بر بازی مورد توجه درمانگران قرار گرفته است [13، 14]. بازی را می‌توان به‌عنوان زبانی که کودکان خردسال برای انتقال افکار، احساسات و تجربیات خود به‌طور مستقیم و نمادین استفاده می‌کنند، مفهوم‌سازی کرد [15]. به‌خصوص در موقعیت‌هایی که علائم ناسازگاری کودک به دنبال تروما یا بد رفتاری بروز پیدا کرده است، ارزیابی‌های مبتنی بر بازی بسیار سودمند است [8، 16]. ارزیابی بازی کودکان جنبه‌های مختلفی دارد، ازجمله مشاهده تعاملات اجتماعی، سبک بازی و محتوای بازی [13]. توجه به محتوای بازی کودکانی که تجربه تروما داشته‌اند اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا بازی به‌عنوان وسیله‌ای برای پردازش تجربیات درونی و بیان احساسات نادیده گرفته‌شده عمل می‌کند. کودکان معمولاً نمی‌توانند به‌راحتی احساسات و تجربیات ناخوشایندشان را به‌صورت کلامی بیان کنند، بنابراین محتوای بازی می‌تواند به‌طور غیرمستقیم نشانه‌هایی از تجربیات آن‌ها ارائه دهد. به‌همین‌دلیل نگرشی جامع و نظام‌مند به موضوع محتوای بازی کودکان ترومادیده، اهمیت بسزایی دارد.
از همین رو انجام پژوهش به‌صورت فراترکیب می‌تواند علاوه بر شناسایی و مرور تحقیقات کیفی انجام‌شده، به درکی جامع‌تر در این زمینه منجر شود. استفاده از روش فراترکیب در این پژوهش به این دلیل اهمیت دارد که امکان شناسایی و مرور سیستماتیک محتواهای مختلف بازی کودکان ترومادیده را از طریق تجمیع و تحلیل مطالعات کیفی موجود فراهم می‌کند. فراترکیب، به‌عنوان یک شیوه مرسوم در پژوهش‌های کیفی، مزایای ویژه‌ای دارد؛ ازجمله اینکه به‌جای اتکا به یک مطالعه خاص، نتایج چندین مطالعه را ترکیب و تحلیل می‌کند. این رویکرد نه‌تنها به درک جامع‌تر از مضامین مشترک در محتوای بازی کودکان می‌انجامد، بلکه به شناسایی الگوهای تکراری و تفاوت‌های برجسته نیز کمک می‌کند.
روش‌های کیفی، مانند تحلیل محتوای بازی، امکان کشف عمیق‌تر و دقیق‌تری از تجربیات درونی و عواطف کودک را فراهم می‌کنند که اغلب با روش‌های کمی قابل‌دسترسی نیستند. اگرچه مطالعات کیفی مختلفی به بررسی محتوای بازی کودکان ترومادیده پرداخته‌اند [17, 18]، اما خلأهایی در ادبیات پژوهشی وجود دارد. مطالعاتی که تاکنون انجام شده‌اند اختصاصاً تأثیر یک نوع تروما بر کودک را بررسی کرده‌اند و براساس آن برنامه درمانی مشخصی را پیشنهاد کرده‌اند. برای‌مثال هارپر [19] به مضامین مرتبط با مسائل جنسی و نیاز به محافظت و مراقبت در بازی کودکان آزاردیده جنسی اشاره شده است، اما به‌طور مشخص، هنوز مطالعه‌ای به شکل فراترکیب که به تحلیل و مرور سیستماتیک این پژوهش‌های کیفی بپردازد و یافته‌های حاصل از محتوای بازی کودکان با تروماهای مختلف را ادغام کند، صورت نگرفته است.
با انجام این پژوهش، انتظار می‌رود اطلاعات ما در زمینه محتوای بازی کودکانی که در معرض تروما قرار گرفته‌اند، بیشتر شود. کودکان از بازی به‌عنوان ابزاری برای پردازش و بیان تجربه‌های پیچیده و آسیب‌زا استفاده می‌کنند. ازآنجاکه بازی نمایانگر تلاش کودک برای مدیریت احساسات و تجربیات خود و یافتن راه‌هایی برای مقابله با تأثیرات تروما است. آگاهی از محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده، به درمانگران و پژوهشگران کمک می‌کند تا با درک بهتر از وضعیت روانی این کودکان، به طراحی و ارائه درمان‌های حساس‌تر به نیازهای آن‌ها بپردازند.
هدف از پژوهش حاضر، شناسایی مضامین مشترک بازی کودکان با تجربه تروما، از طریق فراترکیب مطالعات کیفی است.
روش
طرح مطالعه
مطالعه حاضر، مطالعه‌ای فراترکیب براساس مدل فرا-قوم‌نگاری است که یافته‌های مطالعات کیفی موجود را ادغام می‌کند و براساس مراحل پیشنهادی نابلیت و هر انجام شده و شامل 7 مرحله است [20]:
در مرحله اول موضوع پژوهشی توسط محققین مشخص می‌شود. در مرحله دوم مطالعاتی که به موضوع پژوهشی محققین نزدیک هستند، انتخاب می‌شوند. در مرحله سوم مطالعات توسط محققین خوانده می‌شوند. در مرحله چهارم چگونگی ارتباط بین مطالعات توسط محققین مشخص می‌شوند. در مرحله پنجم مطالعات به یکدیگر ترجمه می‌شوند. در مرحله ششم ترجمه‌ها با یکدیگر ترکیب می‌شوند و درنهایت در مرحله هفتم سنتز گزارش می‌شود. این مراحل به‌ترتیب در ادامه آمده است.
تعیین موضوع پژوهش (مرحله 1 فراترکیب)
محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده به‌عنوان موضوع پژوهش، تعیین شد. علاقه روبه‌رشد تحقیقات کیفی در این زمینه، توسط محققین شناسایی شد و جست‌وجوها نشان داد تاکنون مطالعه فراترکیبی در این خصوص انجام نشده است. تعیین محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده جهت ارائه مداخلات درمانی مؤثرتر، به‌عنوان انگیزه محققین برای ترکیب بدنه شواهد کیفی، در نظر گرفته شد.
یافتن داده‌های مرتبط با مطالعه (مرحله 2 فراترکیب)
این مرحله شامل تعریف تمرکز مطالعه، نگارش استراتژی جست‌وجو، تعیین معیارهای ورود و خروج و ارزیابی کیفیت مطالعات است.
تعریف تمرکز مطالعه
تمرکز سؤال پژوهشی روی این بود که: «محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده چیست». مطالعات کیفی در این حوزه محدود بود؛ لذا ازآنجایی‌که در این حیطه تحقیقات اندکی انجام شده بود، تمام مطالعات کیفی قابل‌دسترس در این حیطه، وارد مطالعه شدند.
راهبرد جست‌وجو
زمان انجام جست‌وجو مارس الی می سال 2024 (معادل فروردین تا خرداد سال 1403) بود. و در این بازه 2 پایگاه داده پابمد و گوگل‌اسکالر به‌صورت نظام‌مند بین سال‌های 2001 تا می سال 2024 جست‌وجو شدند.
جست‌وجوی اولیه‌ای انجام شد تا واژگان کلیدی و الگوریتم جست‌وجو مشخص شود. همچنین جهت دستیابی به مطالعات بیشتر، جست‌وجوی دستی نیز انجام شد و از قسمت منابع مقالات انتخاب‌شده، مقالات مرتبط دیگر نیز شناسایی و بررسی شدند. در جدول شماره 1 جزئیاتی از راهبرد جست‌وجو نمایش داده شده است.
معیارهای ورود و خروج
معیارهای ورود براساس نظر گروه تحقیق که شامل یک محقق مسلط به تحقیقات کیفی، یک فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان، یک متخصص روانشناسی بالینی و یک دانشجوی دکتری روانشناسی بالینی بود، تعیین شد. معیارهای ورود بدین صورت تعریف شد: 1. مقالات و پایان‌نامه‌های دکتری که به زبان انگلیسی نگارش شده‌اند، 2. حداقل یک بند از نتایج به‌طور مستقیم مربوط به محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده باشد، 3. نمونه مطالعه شامل کودکان زیر 16 سال با تجربه رویداد آسیب‌زا باشند، زیرا بنابر نظر برخی صاحب‌نظران حیطه ترومای کودک، ارزیابی بازی، نهایتاً تا سن 16 سال، واجد ارزش بالینی است [7].
معیارهای خروج شامل این موارد بود: 1. مطالعاتی که از روش ترکیبی استفاده کرده‌اند، 2. مطالعاتی که علاوه‌بر کودکان، بزرگسالان را وارد مطالعه کرده‌اند اما نتایج را به تفکیک دو گروه کودک و بزرگسال ارائه نکرده‌اند. پس از جمع‌آوری مطالعات و حذف موارد تکراری، عنوان و چکیده‌ها توسط نویسندگان اول و چهارم بررسی شد تا مرتبط بودن آن‌ها ارزیابی شود (غربالگری اول)، پس از مطالعه متن کامل مقالات بالقوه مرتبط، فقط مقالاتی انتخاب شدند که معیارهای ورود را داشتند (غربالگری دوم).
ارزیابی کیفیت مطالعه
برنامه مهارت‌های ارزیابی انتقادی (CASP) برای ارزیابی کیفیت مقالات موجود استفاده شد. CASP شامل 10 سؤال است: 2 سؤال غربالگری در مورد اهداف مطالعه و استفاده صحیح از روش کیفی و 8 سؤال شامل طراحی مطالعه، استراتژی نمونه‌گیری، جمع‌آوری داده‌ها، انعکاس‌پذیری محقق، مسائل اخلاقی، تجزیهوتحلیل داده‌ها، یافته‌ها و ارزش مطالعه [21]. این ارزیابی به‌طور مستقل توسط نویسنده دوم و سوم، انجام شد و سپس نتایج در گروه تحقیق مورد بحث قرار داده شد تا توافق کسب شد. همه مطالعاتی که مورد ارزیابی کیفیت قرار گرفتند، وارد پژوهش شدند؛ چراکه برای حذف مطالعات براساس ارزیابی کیفیت، در مطالعات موجود، توافق‌نظر وجود ندارد [22]. ارزیابی کیفیت ازجهت مشخص کردن مطالعه شاخص انجام شد. همه 6 مطالعه‌ای که وارد سنتز کیفی شدند، ارزیابی کیفیت شدند و هر مطالعه یک نمره عددی از 10 دریافت کرد که نمره بالاتر نشان‌دهنده کیفیت بالاتر است. براین‌اساس مطالعات رتبه‌بندی شدند و مطالعه‌ای که بالاترین نمره را گرفت، به‌عنوان مطالعه شاخص درنظر گرفته شد. مطالعه شاخص به‌عنوان اولین مطالعه در نظر گرفته می‌شود که مفاهیم از این مطالعه به مطالعات دیگر ترجمه می‌شود و بنابراین تحلیل را شکل می‌دهد [23]. ارزیابی کیفیت نشان داد کیفیت کلی مطالعات بالا بود اما بیشتر مقالات نتوانستند به نقش محققان، یعنی تأثیرات احتمالی آن‌ها بر یافته‌ها و یا تفسیرها بپردازند (مورد انعکاس‌پذیری). مطالعاتی نیز نتوانستند ملاحظات اخلاقی و تجزیهوتحلیل داده‌ها را به اندازه کافی گزارش کنند (جدول شماره 2).
بررسی و تجزیهوتحلیل اطلاعات (مراحل 3، 4، 5، 6 فراترکیب)
در جریان تجزیهوتحلیل داده‌ها، یک نویسنده به‌عنوان تحلیل‌گر اصلی عمل کرده و سایرین نقش بازبین داشتند. درباره توافق یا اختلاف‌نظرها درخصوص نتایج تحلیل داده‌ها و محصول نهایی پژوهش، بحث و تبادل نظر شد. در مرحله سوم فراترکیب، مطالعات بازیابی‌شده به‌منظور شناسایی مضامین و مفاهیم کلیدی به‌دقت مورد مطالعه قرار گرفتند. در مرحله چهارم، ارتباط بین مطالعات مختلف تعیین شد. نویسندگان با بررسی دقیق مقالات انتخاب‌شده به این نتیجه رسیدند که یافته‌های این مقالات شباهت‌هایی با یکدیگر دارند. در مرحله پنجم، یافته‌های مقالات بازیابی‌شده با مقایسه معنای مضامین مشترک، شامل تفاسیر و نقل‌قول‌ها، به یکدیگر ترجمه شدند. این فرایند با شناسایی مضامین از نتایج مقالات آغاز شد. محتوای کلیدی هر مقاله برای بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های بین مضامین، در جدول شماره 3 خلاصه شد.
به‌عنوان‌مثال، بخش نتایج مقاله اول [17] که به‌عنوان مطالعه شاخص انتخاب شده بود، به‌طور دقیق خوانده شد و یادداشت‌های تحلیلی برای شناسایی مضامین نوشته شد. سپس مقاله دوم [18] خوانده شد و مضامین و معانی زمینه‌ای آن با استفاده از یادداشت‌های تحلیلی مقایسه شدند. این روند برای مقاله سوم [24]، چهارم [25]، پنجم [26] و ششم [27] نیز تکرار شد. با مقایسه‌های مکرر، شباهت‌ها و تفاوت‌های بین مضامین در مطالعات شناسایی شدند. در مرحله ششم، پس از شناسایی روابط بین مضامین و ایجاد مضامین یکپارچه، ترجمه‌ها با هم ترکیب شدند. درنهایت، این ترکیب برای مخاطبان بالقوه، از جمله متخصصان سلامت و پژوهشگران کیفی، تهیه و تدوین شد.
یافته‌ها
(مرحله 7 فراترکیب)
درکل 1846 منبع ابتدایی شناسایی شدند و درنهایت 6 مقاله که معیارهای ورود را داشتتند انتخاب شدند؛ این میزان، معادل با 0/32 درصد از کل مقالات شناسایی‌شده بود (تصویر شماره 1) که در مطالعات فراترکیب، معمول است [28, 29].
انجمن‌روان‌پزشکی امریکا تروما را «پاسخ هیجانی به رویدادی وحشت‌انگیز مثل تصادف، تجاوز و یا بلایای طبیعی» توصیف کرده است [1]. همچنین ویراست پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی انجمن روانپزشکی آمریکا، رویداد تروماتیک یا تروما را این چنین تعریف می‌کند: «مرگ، جراحت جدی، تجاوز جنسی و یا تهدید جدی در تجربه کردن این رویدادها» [2].
در ایران آمار دقیقی از شیوع تجربه تروما در دوران کودکی در دست نیست، اما در مرور نظام‌مندی که در آن مطالعات بین‌الملل بررسی شده است، تقریباً دوسوم از کودکان و نوجوان زیر 18 سال، صرف‌نظر از مکان‌زندگی‌شان، تجارب نامطلوب‌دوران‌کودکی را تجربه کرده‌اند [3].
ترومای‌دوران‌کودکی، یک عامل خطر کلیدی اما قابل‌اصلاح برای آسیب‌شناسی روانی است. در طول قرن گذشته، پیشرفت فوق‌العاده‌ای در درک آسیب‌های دوران کودکی صورت گرفته است [4]؛ اما علی‌رغم این پیشرفت، کودکان‌آسیب‌دیده هنوز هم در بلند‌مدت اغلب دچار آسیب‌شناسی‌های روانی پیچیده می‌شوند [5, 6]. رویدادهای‌آسیب‌زا می‌توانند پیامدهای منفی درازمدتی بر رشد رفتاری، فیزیکی، شناختی و عاطفی کودک داشته باشند [7]. با درنظرگرفتن اثرات نامطلوب بالقوه ترومای دوران کودکی، ارزیابی‌های مناسب ازنظر رشدی برای این کودکان جهت طراحی مداخلات درمانی، مورد نیاز است [8].
براساس یافته‌های برخی از محققان، مهم‌ترین روش ارزیابی آشفتگی درونی کودک، کسب گزارش از خود کودک است [9]. بااین‌حال به‌خصوص در کودکان زیر 10 سال که هنوز در فرآیند رشد تفکر انتزاعی هستند، ارزیابی دشوار است. درنتیجه، این کودکان خردسال توانایی بیان‌کلامی معنادار و درک مسائل، استدلالات و احساسات پیچیده را ندارند [10].
همچنین مطالعات نشان داده‌اند زبان دریافتی و بیانی در کودکانی که نوعی از تروما (آزار و غفلت) را تجربه کرده‌اند، استاندارهای رشدی جهانی را کسب نمی‌کند. ازنظر زبان دریافتی به نظر می‌رسد این کودکان نسبت به همسالان‌شان که بدرفتاری تجربه نکرده‌اند، میزان و تنوع کمتری از لغات را متوجه می‌شوند [11] و ظرفیت آن‌ها برای درک دستورالعمل‌ها و سؤالات معمول نسبت به استانداردهای رشدی ضعیف‌تر است [12] در حیطه زبان بیانی نیز، طول و میزان پیچیدگی عبارات (مثل ترکیب و نحو) کودکانی که آزار و غفلت را تجربه کرده‌اند، نسبت به همسالان‌شان که تجربه بدرفتاری نداشته‌اند، پایین‌تر است [11].
باتوجه‌به این چالش‌ها در ارزیابی کودکان خردسال، روش‌های جایگزینی مانند ارزیابی‌های مبتنی بر بازی مورد توجه درمانگران قرار گرفته است [13، 14]. بازی را می‌توان به‌عنوان زبانی که کودکان خردسال برای انتقال افکار، احساسات و تجربیات خود به‌طور مستقیم و نمادین استفاده می‌کنند، مفهوم‌سازی کرد [15]. به‌خصوص در موقعیت‌هایی که علائم ناسازگاری کودک به دنبال تروما یا بد رفتاری بروز پیدا کرده است، ارزیابی‌های مبتنی بر بازی بسیار سودمند است [8، 16]. ارزیابی بازی کودکان جنبه‌های مختلفی دارد، ازجمله مشاهده تعاملات اجتماعی، سبک بازی و محتوای بازی [13]. توجه به محتوای بازی کودکانی که تجربه تروما داشته‌اند اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا بازی به‌عنوان وسیله‌ای برای پردازش تجربیات درونی و بیان احساسات نادیده گرفته‌شده عمل می‌کند. کودکان معمولاً نمی‌توانند به‌راحتی احساسات و تجربیات ناخوشایندشان را به‌صورت کلامی بیان کنند، بنابراین محتوای بازی می‌تواند به‌طور غیرمستقیم نشانه‌هایی از تجربیات آن‌ها ارائه دهد. به‌همین‌دلیل نگرشی جامع و نظام‌مند به موضوع محتوای بازی کودکان ترومادیده، اهمیت بسزایی دارد.
از همین رو انجام پژوهش به‌صورت فراترکیب می‌تواند علاوه بر شناسایی و مرور تحقیقات کیفی انجام‌شده، به درکی جامع‌تر در این زمینه منجر شود. استفاده از روش فراترکیب در این پژوهش به این دلیل اهمیت دارد که امکان شناسایی و مرور سیستماتیک محتواهای مختلف بازی کودکان ترومادیده را از طریق تجمیع و تحلیل مطالعات کیفی موجود فراهم می‌کند. فراترکیب، به‌عنوان یک شیوه مرسوم در پژوهش‌های کیفی، مزایای ویژه‌ای دارد؛ ازجمله اینکه به‌جای اتکا به یک مطالعه خاص، نتایج چندین مطالعه را ترکیب و تحلیل می‌کند. این رویکرد نه‌تنها به درک جامع‌تر از مضامین مشترک در محتوای بازی کودکان می‌انجامد، بلکه به شناسایی الگوهای تکراری و تفاوت‌های برجسته نیز کمک می‌کند.
روش‌های کیفی، مانند تحلیل محتوای بازی، امکان کشف عمیق‌تر و دقیق‌تری از تجربیات درونی و عواطف کودک را فراهم می‌کنند که اغلب با روش‌های کمی قابل‌دسترسی نیستند. اگرچه مطالعات کیفی مختلفی به بررسی محتوای بازی کودکان ترومادیده پرداخته‌اند [17, 18]، اما خلأهایی در ادبیات پژوهشی وجود دارد. مطالعاتی که تاکنون انجام شده‌اند اختصاصاً تأثیر یک نوع تروما بر کودک را بررسی کرده‌اند و براساس آن برنامه درمانی مشخصی را پیشنهاد کرده‌اند. برای‌مثال هارپر [19] به مضامین مرتبط با مسائل جنسی و نیاز به محافظت و مراقبت در بازی کودکان آزاردیده جنسی اشاره شده است، اما به‌طور مشخص، هنوز مطالعه‌ای به شکل فراترکیب که به تحلیل و مرور سیستماتیک این پژوهش‌های کیفی بپردازد و یافته‌های حاصل از محتوای بازی کودکان با تروماهای مختلف را ادغام کند، صورت نگرفته است.
با انجام این پژوهش، انتظار می‌رود اطلاعات ما در زمینه محتوای بازی کودکانی که در معرض تروما قرار گرفته‌اند، بیشتر شود. کودکان از بازی به‌عنوان ابزاری برای پردازش و بیان تجربه‌های پیچیده و آسیب‌زا استفاده می‌کنند. ازآنجاکه بازی نمایانگر تلاش کودک برای مدیریت احساسات و تجربیات خود و یافتن راه‌هایی برای مقابله با تأثیرات تروما است. آگاهی از محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده، به درمانگران و پژوهشگران کمک می‌کند تا با درک بهتر از وضعیت روانی این کودکان، به طراحی و ارائه درمان‌های حساس‌تر به نیازهای آن‌ها بپردازند.
هدف از پژوهش حاضر، شناسایی مضامین مشترک بازی کودکان با تجربه تروما، از طریق فراترکیب مطالعات کیفی است.
روش
طرح مطالعه
مطالعه حاضر، مطالعه‌ای فراترکیب براساس مدل فرا-قوم‌نگاری است که یافته‌های مطالعات کیفی موجود را ادغام می‌کند و براساس مراحل پیشنهادی نابلیت و هر انجام شده و شامل 7 مرحله است [20]:
در مرحله اول موضوع پژوهشی توسط محققین مشخص می‌شود. در مرحله دوم مطالعاتی که به موضوع پژوهشی محققین نزدیک هستند، انتخاب می‌شوند. در مرحله سوم مطالعات توسط محققین خوانده می‌شوند. در مرحله چهارم چگونگی ارتباط بین مطالعات توسط محققین مشخص می‌شوند. در مرحله پنجم مطالعات به یکدیگر ترجمه می‌شوند. در مرحله ششم ترجمه‌ها با یکدیگر ترکیب می‌شوند و درنهایت در مرحله هفتم سنتز گزارش می‌شود. این مراحل به‌ترتیب در ادامه آمده است.
تعیین موضوع پژوهش (مرحله 1 فراترکیب)
محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده به‌عنوان موضوع پژوهش، تعیین شد. علاقه روبه‌رشد تحقیقات کیفی در این زمینه، توسط محققین شناسایی شد و جست‌وجوها نشان داد تاکنون مطالعه فراترکیبی در این خصوص انجام نشده است. تعیین محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده جهت ارائه مداخلات درمانی مؤثرتر، به‌عنوان انگیزه محققین برای ترکیب بدنه شواهد کیفی، در نظر گرفته شد.
یافتن داده‌های مرتبط با مطالعه (مرحله 2 فراترکیب)
این مرحله شامل تعریف تمرکز مطالعه، نگارش استراتژی جست‌وجو، تعیین معیارهای ورود و خروج و ارزیابی کیفیت مطالعات است.
تعریف تمرکز مطالعه
تمرکز سؤال پژوهشی روی این بود که: «محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده چیست». مطالعات کیفی در این حوزه محدود بود؛ لذا ازآنجایی‌که در این حیطه تحقیقات اندکی انجام شده بود، تمام مطالعات کیفی قابل‌دسترس در این حیطه، وارد مطالعه شدند.
راهبرد جست‌وجو
زمان انجام جست‌وجو مارس الی می سال 2024 (معادل فروردین تا خرداد سال 1403) بود. و در این بازه 2 پایگاه داده پابمد و گوگل‌اسکالر به‌صورت نظام‌مند بین سال‌های 2001 تا می سال 2024 جست‌وجو شدند.
جست‌وجوی اولیه‌ای انجام شد تا واژگان کلیدی و الگوریتم جست‌وجو مشخص شود. همچنین جهت دستیابی به مطالعات بیشتر، جست‌وجوی دستی نیز انجام شد و از قسمت منابع مقالات انتخاب‌شده، مقالات مرتبط دیگر نیز شناسایی و بررسی شدند. در جدول شماره 1 جزئیاتی از راهبرد جست‌وجو نمایش داده شده است.
معیارهای ورود و خروج
معیارهای ورود براساس نظر گروه تحقیق که شامل یک محقق مسلط به تحقیقات کیفی، یک فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان، یک متخصص روانشناسی بالینی و یک دانشجوی دکتری روانشناسی بالینی بود، تعیین شد. معیارهای ورود بدین صورت تعریف شد: 1. مقالات و پایان‌نامه‌های دکتری که به زبان انگلیسی نگارش شده‌اند، 2. حداقل یک بند از نتایج به‌طور مستقیم مربوط به محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده باشد، 3. نمونه مطالعه شامل کودکان زیر 16 سال با تجربه رویداد آسیب‌زا باشند، زیرا بنابر نظر برخی صاحب‌نظران حیطه ترومای کودک، ارزیابی بازی، نهایتاً تا سن 16 سال، واجد ارزش بالینی است [7].
معیارهای خروج شامل این موارد بود: 1. مطالعاتی که از روش ترکیبی استفاده کرده‌اند، 2. مطالعاتی که علاوه‌بر کودکان، بزرگسالان را وارد مطالعه کرده‌اند اما نتایج را به تفکیک دو گروه کودک و بزرگسال ارائه نکرده‌اند. پس از جمع‌آوری مطالعات و حذف موارد تکراری، عنوان و چکیده‌ها توسط نویسندگان اول و چهارم بررسی شد تا مرتبط بودن آن‌ها ارزیابی شود (غربالگری اول)، پس از مطالعه متن کامل مقالات بالقوه مرتبط، فقط مقالاتی انتخاب شدند که معیارهای ورود را داشتند (غربالگری دوم).
ارزیابی کیفیت مطالعه
برنامه مهارت‌های ارزیابی انتقادی (CASP) برای ارزیابی کیفیت مقالات موجود استفاده شد. CASP شامل 10 سؤال است: 2 سؤال غربالگری در مورد اهداف مطالعه و استفاده صحیح از روش کیفی و 8 سؤال شامل طراحی مطالعه، استراتژی نمونه‌گیری، جمع‌آوری داده‌ها، انعکاس‌پذیری محقق، مسائل اخلاقی، تجزیهوتحلیل داده‌ها، یافته‌ها و ارزش مطالعه [21]. این ارزیابی به‌طور مستقل توسط نویسنده دوم و سوم، انجام شد و سپس نتایج در گروه تحقیق مورد بحث قرار داده شد تا توافق کسب شد. همه مطالعاتی که مورد ارزیابی کیفیت قرار گرفتند، وارد پژوهش شدند؛ چراکه برای حذف مطالعات براساس ارزیابی کیفیت، در مطالعات موجود، توافق‌نظر وجود ندارد [22]. ارزیابی کیفیت ازجهت مشخص کردن مطالعه شاخص انجام شد. همه 6 مطالعه‌ای که وارد سنتز کیفی شدند، ارزیابی کیفیت شدند و هر مطالعه یک نمره عددی از 10 دریافت کرد که نمره بالاتر نشان‌دهنده کیفیت بالاتر است. براین‌اساس مطالعات رتبه‌بندی شدند و مطالعه‌ای که بالاترین نمره را گرفت، به‌عنوان مطالعه شاخص درنظر گرفته شد. مطالعه شاخص به‌عنوان اولین مطالعه در نظر گرفته می‌شود که مفاهیم از این مطالعه به مطالعات دیگر ترجمه می‌شود و بنابراین تحلیل را شکل می‌دهد [23]. ارزیابی کیفیت نشان داد کیفیت کلی مطالعات بالا بود اما بیشتر مقالات نتوانستند به نقش محققان، یعنی تأثیرات احتمالی آن‌ها بر یافته‌ها و یا تفسیرها بپردازند (مورد انعکاس‌پذیری). مطالعاتی نیز نتوانستند ملاحظات اخلاقی و تجزیهوتحلیل داده‌ها را به اندازه کافی گزارش کنند (جدول شماره 2).
بررسی و تجزیهوتحلیل اطلاعات (مراحل 3، 4، 5، 6 فراترکیب)
در جریان تجزیهوتحلیل داده‌ها، یک نویسنده به‌عنوان تحلیل‌گر اصلی عمل کرده و سایرین نقش بازبین داشتند. درباره توافق یا اختلاف‌نظرها درخصوص نتایج تحلیل داده‌ها و محصول نهایی پژوهش، بحث و تبادل نظر شد. در مرحله سوم فراترکیب، مطالعات بازیابی‌شده به‌منظور شناسایی مضامین و مفاهیم کلیدی به‌دقت مورد مطالعه قرار گرفتند. در مرحله چهارم، ارتباط بین مطالعات مختلف تعیین شد. نویسندگان با بررسی دقیق مقالات انتخاب‌شده به این نتیجه رسیدند که یافته‌های این مقالات شباهت‌هایی با یکدیگر دارند. در مرحله پنجم، یافته‌های مقالات بازیابی‌شده با مقایسه معنای مضامین مشترک، شامل تفاسیر و نقل‌قول‌ها، به یکدیگر ترجمه شدند. این فرایند با شناسایی مضامین از نتایج مقالات آغاز شد. محتوای کلیدی هر مقاله برای بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های بین مضامین، در جدول شماره 3 خلاصه شد.
به‌عنوان‌مثال، بخش نتایج مقاله اول [17] که به‌عنوان مطالعه شاخص انتخاب شده بود، به‌طور دقیق خوانده شد و یادداشت‌های تحلیلی برای شناسایی مضامین نوشته شد. سپس مقاله دوم [18] خوانده شد و مضامین و معانی زمینه‌ای آن با استفاده از یادداشت‌های تحلیلی مقایسه شدند. این روند برای مقاله سوم [24]، چهارم [25]، پنجم [26] و ششم [27] نیز تکرار شد. با مقایسه‌های مکرر، شباهت‌ها و تفاوت‌های بین مضامین در مطالعات شناسایی شدند. در مرحله ششم، پس از شناسایی روابط بین مضامین و ایجاد مضامین یکپارچه، ترجمه‌ها با هم ترکیب شدند. درنهایت، این ترکیب برای مخاطبان بالقوه، از جمله متخصصان سلامت و پژوهشگران کیفی، تهیه و تدوین شد.
یافته‌ها
(مرحله 7 فراترکیب)
درکل 1846 منبع ابتدایی شناسایی شدند و درنهایت 6 مقاله که معیارهای ورود را داشتتند انتخاب شدند؛ این میزان، معادل با 0/32 درصد از کل مقالات شناسایی‌شده بود (تصویر شماره 1) که در مطالعات فراترکیب، معمول است [28, 29].
معرفی مطالعات
از این 6 مقاله، 2 مقاله مربوط به قاره آسیا، 2 مقاله قاره آمریکا، 1 مقاله قاره آفریقا و 1مقاله قاره اروپا می‌باشد و درکل اطلاعات 43 شرکت‌کننده را دربر می‌گیرد که دامنه سنی 3 تا 16 سال داشتند. جدول شماره 4 مشخصات کلی این 6 مقاله را نمایش می‌دهد.
تحلیل محتوا
تجزیهوتحلیل داده‌ها به شناسایی 2 محتوای اصلی بازی کودکان ترومادیده منجر شد: آسیب‌پذیری در برابر تروما و تسلط بر تروما (تصویر شماره 2).
مضمون 1: آسیب‌پذیری در برابر تروما
کودکانی که تروما را تجربه کرده بودند، آسیب‌پذیری‌های‌شان را در خلال بازی به نمایش گذاشتند. کودکان آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را به 3 شکل نمایش دادند. بازآفرینی تروما، مرگ و نمایش احساس ترس و ناامنی.
زیر مضمون بازآفرینی آسیب (تروما)
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان ترومایی را که تجربه کرده‌اند را در بازی به نمایش گذاشتند. کودکی که مورد آزار جنسی قرار گرفته بود در بازی شخصیتی را نشان می‌داد که «شلوار کودکان را در می‌آورد و کودکانی که شلوارشان درآورده می‌شد را کتک می‌زند»[24].
کودکی که ترومای جنگ بین اوکراین و سوریه را تجربه کرده بود، جنگ بین دو ملیت (روسیه و اوکراین) را در جعبه شن نشان می‌داد. «سربازهای اوکراینی و روسیه‌ای با 2 یونیفرم به رنگ‌های مختلف در حال جنگ بودند و مبارزه با مرگ تمام سربازان حاضر در میدان جنگ، به پایان رسید و هیچ پیروزی در جنگ نبود»[27].
زیر مضمون مرگ
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان محتوای مرگ را به شکل‌های مختلفی در بازی‌شان به نمایش گذاشتند.
«مادر این دختر کوچک در اثر حمله ببری که یکی از پنجه‌های جلویی خود را بلند کرده بود، مرد. مادر به خاک سپرده شده است. در کنار مادر فوت‌شده، دایناسور کوچکی قرار دارد که او هم مادرش را ازدست داده است» [18].
«پرنده‌ها قبل از اینکه صف کشیده شوند رفتند، اما پروانه‌ها دیگر نمی‌توانند رد شوند. پروانه ویژه موفق شد که عبور کند. دشمن موشک پرت می‌کند؛ اما پروانه ویژه بیرون رفته و نمی‌توانند او را بزنند. اما حالا دشمن به پرنده‌ها شلیک می‌کند. پروانه‌ها سعی کردند به پرنده‌ها کمک کنند. آن‌ها نمی‌خواستند پرنده‌ها بمیرند. اما دشمن به پرنده‌ها شلیک کرد. حالا پروانه‌ها گریه می‌کنند. چون پرنده‌ها دوست آن‌ها بودند. مثل من که پدر و مادرم مردند» [25].
«این گاوچران هم چاقو و هم یک تپانچه همراهش دارد. آن‌ها با تپانچه راه می‌روند. اینجا همه کشته می‌شوند. تعداد کمی از افراد اینجا 1 سال دوام می‌آورند و باقی به دنبال شلیک، کشته می‌شوند و به قسمتی که خون آن‌ها را می‌فروشند، کشیده می‌شوند. شما حتی 1 سال هم نمی‌توانید آنجا دوام بیاورید و فقط چند نفر زنده می‌مانند» [25].
زیر مضمون نمایش احساس ترس و ناامنی
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان ترس و ناامنی‌شان را گاه با مطرح‌کردن موقعیت‌های واقعی که تجربه کرده بودند و گاه با مطرح‌کردن داستانی خیالی، در بازی نشان دادند.
«یک مار غول‌پیکر مردم را می‌خورد» و آن «مار غول‌پیکر خطرناک و ترسناک است» [17].
«پدر توسط افسران پلیس محاصره می‌شود و پول او را می‌گیرند. دختر وحشت‌زده می‌شود و به سمت جایی که برادران پدرش هستند می‌دود. پدر باید پیش خانواده‌اش برگردد. نگرانم» [18].
مضمون 2: تسلط بر تروما
در مطالعات بررسی‌شده، کودکان با خنثی‌سازی تهدید، واردکردن قدرت‌های برتر و بازگشت به روتین زندگی در بازی، بر ترومای‌شان مسلط می‌شدند و به‌گونه‌ای در فضای امن بازی ترومای‌شان را حلوفصل می‌کردند.
زیر مضمون خنثی‌سازی تهدید
یکی از روش‌های تسلط بر تروما، خنثی‌سازی تهدید بود: «عروسک کوچک شروع به زدن عروسک بزرگ کرد که این نشان‌دهنده ظهور احساس خودمختاری عروسک کوچک بود. چراکه عروسک بزرگ در بازی قبلی کودک، نمادی از متجاوز و عروسک کوچک نمادی از قربانی بود» [24].
«لیا دو عروسک را پشت یک جعبه پنهان می‌کند تا ماشین سیاه آن‌ها را نبیند. ماشین سیاه به دنبال آن‌هاست. با نزدیک شدن ماشین به جعبه، اضطراب او به وضوح افزایش می‌یابد. لیا صداهای ترسناکی در می‌آورد و به نظر می‌رسد بسیار ترسیده است. لیا دوباره عروسک‌ها را پشت جعبه پنهان می‌کند و با دستش علامت می‌دهد که ماجرا تمام شده است. ماشین سیاه آن‌هارا پیدا نکرد. درمانگر می‌گوید ماشین آن‌ها را پیدا نمی‌کند و لیا سرش را تکان می‌دهد و لبخند می‌زند» [25].
زیر مضمون وارد کردن قدرت‌های برتر
کودکان گاهی با واردکردن قدرت‌های برتر بر ترومای‌شان مسلط شدند.
«سرباز در حال پرواز است... او روی سرش ایستاده و در بالای تپه واقعاً بلند، فرود آمد... او در تمام بدنش آهن زیادی دارد و به همین دلیل ضربه‌ای به او وارد نشد. به قلبش شلیک کردند، اما آسیبی ندید، او در قلبش آهن دارد، او 1000 روح دارد. سرباز همان قدرت پلنگ را دارد. ولی پلنگ فقط یک روح دارد و سرباز 1000 روح» [25].
کودک تعدادی عروسک را جلوی کلیسا گذاشت و گفت: «خانواده‌ها هر یکشنبه در مقابل کلیسا جمع می‌شوند و به درگاه خدا دعا می‌کنند» [18].
«هرکه زیباتر باشد نخست‌وزیر می‌شود. عروسک مادر در مسابقه برنده شد و نخست‌وزیر شد. بعد مادر به عروسی می‌رود و اتوبوسی را می‌بیند که راننده خوابش برده است. خوشبختانه اتوبوس به پارکینگ می‌رسد؛ ولی وقتی همچنان به راهش ادامه می‌داد، مادر گفت صبر کنید به عقب برانید. اتوبوس توقف کرد. از پنجره درون اتوبوس را دیدند که راننده خواب است و مسافران نگران هستند. مادر در را باز کرد و آن‌ها پیاده شدند. به راننده گفت، بیدار شو، بلند شو. من الان نخست‌وزیر هستم و شما باید محترمانه رفتار کنید. بعد راننده از خواب بیدار شد و گفت متأسفم» [25].
زیر مضمون بازگشت به زندگی روتین
گاهی نیز کودکان با بازگشت به زندگی روتین، تسلطشان بر تروما را به نمایش گذاشتند: «کودک درحالی‌که با اجاق‌گاز بازی می‌کرد گفت: من به چیزهای زیادی نیاز دارم که اینجا (روی اجاق‌گاز) بگذارم تا پر از غذا باشد... درست مثل کابینت اینجا در پناهگاه» [26].
«کودک خاک رس را برداشت و در قابلمه گذاشت و شروع به غذادادن به عروسکش کرد. سپس با دهانش صدای خوردن غذا را درآورد به‌گونه‌ای که عروسک مشغول خوردن است و سپس گفت، هی خانم، او واقعاً غذایی که من درست کردم رو دوست دارد» [26].
«بابا سرکار است و برادران کوچکم دارند بازی می‌کنند. کودک روی تخت خوابانده شده بود، مادر ظرف‌ها و خانه را تمیز می‌کرد، پدر از بیرون به خانه برگشت، تمام خانواده روی میز نشستند. مادر غذا را پخت و روی زمین گذاشت» [17].
«این جا یک جزیره است. این هم هواپیما است و سربازان در خانه‌ها زندگی می‌کنند. رئیس سربازان سبز با رئیس سربازان خاکستری دوست است. آن‌ها دعوا نمی‌کنند. آدم‌ها برای ساختن خانه به جنگل می‌روند. آن‌ها در جنگل بازی می‌کنند. آن‌ها نمی‌جنگند. سربازان سبز و خاکستری اهل یک کشور هستند و می‌خواهند با هم زندگی کنند. من می‌خواهم سوار هواپیما شوم و به میانمار برگردم. با این کار من خوشحال می‌شوم» [17].
بحث
هدف از پژوهش حاضر درک مضامین مشترک بازی کودکان آسیب‌دیده با استفاده از روش فراترکیب بود. این مطالعه اولین مطالعه‌ای بود که به فراترکیب محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده پرداخت. هرچند که دامنه جست‌وجوی محققین برای واردکردن مطالعات از سال 2001 به بعد بود، بااین‌حال بیش از نیمی از مطالعات بعد از سال 2021 انجام شده بود که نشان‌دهنده توجه روزافزون محققین و بالینگران به موضوع محتوای بازی کودکان آسیب‌دیده است. 6 مطالعه معیارهای ورود به این فراترکیب را داشتند. تجزیهوتحلیل داده‌ها به شناسایی 2 محتوای اصلی بازی کودکان ترومادیده منجر شد: آسیب‌پذیری در برابر تروما (با زیرمضمون‌های بازآفرینی تروما، مرگ و نمایش احساس ترس و ناامنی) و حلوفصل تروما (با زیرمضمون‌های خنثی‌سازی تهدید، واردکردن قدرت‌های برتر و بازگشت به روتین زندگی).
بازی را می‌توان به‌عنوان زبانی که کودکان برای انتقال افکار، احساسات و تجربیات خود به‌طور مستقیم و نمادین استفاده می‌کنند، مفهوم‌سازی کرد [15]. کودکانی که تروما را تجربه کرده‌اند، با بازآفرینی ترومای‌شان در خلال بازی، مطرح کردن موضوع مرگ و همچنین نمایش احساس ترس و ناامنی، آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را نشان می‌دهند. درخصوص مطرح شدن زیرمضمون بازآفرینی تروما، می‌توان گفت کودکان نیز مانند بزرگسالان، دچار تجربه مجدد رویدادهای آسیب‌زای زندگی از طریق افکار مزاحم، فلش‌بک‌ها و کابوس‌های شبانه، می‌شوند، درحالی‌که بزرگسالان قادر به صحبت در مورد این علائم هستند، کودکان خردسال قادر به انتزاع اطلاعات و بیان آن‌ها در قالب کلمات نیستند. درعوض، آن‌ها از «بازی پس آسیبی» استفاده می‌کنند که تکرار اجباری تروما در بازی است [30].
این یافته با یافته‌های دو مطالعه پیشین [14، 16] همسو بود که نشان دادند کودکان ترومایی را که تجربه کرده‌اند در بازی به نمایش می‌گذارند. کودکان هیجانات و نیازهای‌شان را در خلال محتوای بازی ابراز می‌کنند. محتوا و مضامین مطرح‌شده در بازی کودکان، صرفاً آفرینش‌های خود‌به‌خودی نیستند، بلکه از طریق تجربیات زیسته ایجاد می‌شوند. هنگامی‌که کودکان با تجربیات طاقت‌فرسا مواجه می‌شوند، انگیزه طبیعی و ناخودآگاه آن‌ها، بیان و درک این تجربیات از طریق بازی است. چراکه به نظر می‌رسد کودکان به‌دلیل داشتن تفکر عینی، با نمایش تروما در خلال بازی، ترومای‌شان را پردازش می‌کنند و در مورد آن فکر می‌کنند. کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ویراست پنجم [2]، اهمیت بازی تکراری با مضامین آسیب‌زا را به‌عنوان تشخیص علائم بازآفرینی اختلال استرس پس از سانحه در کودکان به رسمیت می‌شناسد.
کودکان ممکن است با نمایش مرگ، آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را نشان دهند. درک کودکان از تروما با بزرگسالان متفاوت است. احساس ناتوانی، ترس، عدم کنترل و آسیب‌پذیری که تروما در کودکان ایجاد می‌کند، می‌تواند مشابه تجربه مرگ برای آن‌ها باشد. مطرح شدن مضمون مرگ می‌تواند به این دلیل باشد که بیشتر مطالعات واردشده به فراترکیب حاضر، مربوط به ترومای پناهندگی و جنگ بود و کودکان مواجهه با مرگ را تجربه کرده بودند. بااین‌حال، برخی اشاره کرده‌اند که تروما می‌تواند توانایی کودک برای درک مرگ و همچنین نحوه پردازش مفهوم آن را تحت تأثیر قرار دهد. کودکانی که تروما تجربه کرده‌اند، ممکن است مرگ را به‌عنوان تهدیدی همیشگی ببینند یا احساس ناامنی عمیقی داشته باشند [31].
تروما به‌عنوان رویدادی وحشت‌انگیز، تعریف می‌شود [1]. مواجهه با تروما در دوران کودکی، یکی از عوامل خطر بروز اختلالات روانپزشکی در دوران کودکی، نوجوانی و بزرگسالی است. به‌خصوص اختلالاتی که ریشه در ترس دارند مثل اضطراب و اختلال استرس پس از سانحه [32]. این بدان معناست که کودکانی که تروما را تجربه کرده‌اند، دچار احساس ترس و ناامنی می‌شوند. کودکان در بازی می‌توانند احساسات خود را در مورد آنچه در زندگی تجربه‌کرده و شاهد بوده‌اند، بیان کنند. مطرح کردن مضامین مربوط به ترس و ناامنی که شایع‌ترین هیجانات به دنبال تروما هستند، به کودکان اجازه می‌دهد تا بدون قضاوت و پیامدمنفی، هیجانات‌شان را ابراز و تحمل کنند [33]. کودکان می‌توانند احساسات‌شان از تجربیات زیسته را به بازی خود منتقل کنند و بدین شکل تجربیات عاطفی دردناکی را که در واقعیت قادر به غلبه بر آن‌ها نبودند، تجربه کنند. مطرح شدن مضامین مربوط به ترس و ناامنی در بازی کودکان آسیب‌دیده، در مطالعاتی دیگر [34، 35] نیز اشاره شده است.
تسلط بر تروما دومین مضمون پیداشده در مطالعات بود. به نظر می‌رسد فضای امن بازی به کودکان این امکان را می‌دهد تا به شکل نمادین ترومای‌شان را حل کنند و بر آن مسلط شوند. بازی به کودکان کمک می‌کند تا هم‌زمان با اینکه درکی از تجربیات خود به دست می‌آورند، بینش، مهارت‌های حل مسئله و تسلط خود را توسعه دهند [36]. کودکان در بازی قادرند عناصر طاقت‌فرسا یا ناخوشایند واقعیت را انکار کنند و بازی به آن‌ها اجازه می‌دهد شجاع‌تر، قوی‌تر و قدرتمندتر از دشمنان خود باشند [33]. نتایج فراترکیب حاضر نشان داد کودکان از طریق خنثی‌سازی تهدید، وارد کردن قدرت‌های برتر و بازگشت به زندگی عادی، به شکل نمادین بر ترومای‌شان مسلط می شوند. همسو با این یافته گودیر-براون [14] و کوهن و همکاران [35]، به تسلط یافتن کودک بر تروما در خلال بازی اشاره کرده‌اند.
مطرح شدن زیرمضمون خنثی‌سازی تهدید، نشان‌دهنده تلاش کودکان برای مقابله و رویارویی با تجربه‌های تروماتیک است. در فضای امن بازی، کودک این فرصت را پیدا می‌کند تا از طریق خلق سناریوهای نمادین، تهدیدهای ناشی از تروما را کنترل و خنثی کند. این فرآیند ممکن است به کودک کمک کند تا احساس تسلط و کنترل را که در حین تجربه تروما از دست داده، دوباره به دست آورد. به گفته لندرث [15]، بازی به کودکان این امکان را می‌دهد که به‌صورت نمادین با تجربیات تروماتیک خود مواجه شوند و به شکل کنترل‌شده‌ای این تجربیات را بازسازی و خنثی کنند.
کودکان ممکن است در بازی‌های خود شخصیت‌های قدرتمند یا قهرمان‌هایی را ایجاد کنند که قادر به شکست دشمنان یا موانع بزرگ هستند. این قدرت‌های نمادین به کودکان کمک می‌کنند تا احساس بی‌قدرتی که در جریان تروما تجربه کرده‌اند، کاهش یابد و حس قدرت و توانمندی به‌جای آن قرار گیرد. براون [37] نیز به اهمیتِ وارد کردن شخصیت‌های قدرتمند یا قهرمانان در بازی اشاره می‌کند و این را راهی برای مقابله با احساسات بی‌قدرتی ناشی از تروما می‌داند.
بازگشت به زندگی عادی در بازی‌های کودکان پس از تجربه تروما نیز به‌عنوان نمادی از بهبود و بازسازی روانی تلقی می‌شود. این فرآیند نشان می‌دهد که کودک به سمت ایجاد تعادل و امنیت درونی پیش می‌رود. در این مرحله، بازی‌های کودک به سمت فعالیت‌های عادی و روزمره تغییر می‌کنند که بیانگر تلاش کودک برای بازسازی زندگی معمولی پس از تروما است. رابین [38]، به فرآیند بازسازی روانی کودکان از طریق بازی‌های نمادین و فعالیت‌های هنری اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که کودکان پس از تروما به بازی‌های عادی و روزمره روی می‌آورند که نشان‌دهنده بازگشت به حالت طبیعی زندگی است.
به‌طورکلی همان‌طور که استور و برکویتز [39] خاطرنشان کردند، استفاده از ابزارهای بیانگر در ارزیابی کودکان با تجربه رویدادهای آسیب‌زا، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار بالینگران و پژوشگران قرار می‌دهد.
نتیجه‌گیری
کودکانی که تروما تجربه کرده بودند، با بازآفرینی ترومای‌شان در خلال بازی، مطرح‌کردن مضامین مرگ و همچنین نمایش احساس ترس و ناامنی، آسیب‌پذیری‌شان در برابر تروما را نشان دادند. درعین‌حال فضای امن بازی به کودکان این امکان را نیز می‌داد تا به شکل نمادین ترومای‌شان را حل کنند. کودکان از طریق خنثی‌سازی تهدید، وارد کردن قدرت‌های برتر و بازگشت به زندگی عادی، به شکل نمادین بر ترومای‌شان مسلط شدند.
محدودیت‌های مطالعه حاضر، محدود بودن مطالعات واجد ملاک‌های ورود و همچنین محدود بودن نوع تروما در این مطالعات بود. نیمی از مطالعات مربوط به ترومای جنگ و پناهندگی بود که لازم است در بررسی نتایج مدنظر قرار گیرد.
پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آینده به بررسی محتوای بازی کودکانی که انواع مختلفی از تروما، از جمله آزار جسمی، جنسی، عاطفی وغفلت را تجربه کرده‌اند، بپردازند تا درک جامع‌تری از تأثیر این تجارب بر بازی کودکان فراهم شود. همچنین، توسعه و اجرای ابزارهای ارزیابی مبتنی بر بازی می‌تواند به شناسایی دقیق‌تر الگوهای بازی در کودکان آسیب‌دیده و کاربرد این یافته‌ها در زمینه‌های بالینی و تشخیصی کمک کند
ملاحظات اخلاقی
اجرای این پژوهش براساس تأییدیه کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علم و فرهنگ-جهاد دانشگاهی و براساس کد اخلاق IR.ACECR.USC.REC.1402.003 انجام شد.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری پرستو کفایی‌زاد طهرانی، دانشجوی دکتری روانشناسی بالینی دانشگاه علم و فرهنگ است و هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از همکاری همه شرکت‌کنندگان در این تحقیق تشکر می‌کنند.
References
1.American Psychological Association. Trauma. Washington: American Psychological Association; 2014. [Link]
2.American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. Washington, DC: American Psychiatric Association; 2013. [DOI:10.1176/appi.books.9780890425596]
3.Carlson JS, Yohannan J, Darr CL, Turley MR, Larez NA, Perfect MM. Prevalence of adverse childhood experiences in school-aged youth: A systematic review (1990-2015). International Journal of School & Educational Psychology. 2020; 8(sup1):2-23. [DOI:10.1080/21683603.2018.1548397]
4.Danese A, McCrory E. Child maltreatment. In: Thapar A, Pine DS, Leckman JF, Scott S, Snowling MJ, Taylor R, editors. Rutter’s child and adolescent psychiatry. New Jersey: John Wiley & Sons, Ltd; 2015. [DOI:10.1002/9781118381953.ch29]
5.Schaefer JD, Moffitt TE, Arseneault L, Danese A, Fisher HL, Houts RM, et al. Adolescent victimization and early-adult psychopathology: Approaching causal inference using a longitudinal twin study to rule out noncausal explanations. Clinical Psychological Science. 2018; 6(3):352-71. [DOI:10.1177/2167702617741381] [PMID]
6.McKay MT, Cannon M, Chambers D, Conroy R, Coughlan H, Dodd P, et al. Childhood trauma and adult mental disorder: A systematic review and meta-analysis of longitudinal cohort studies. Acta Psychiatrica Scandinavica. 2021; 143(3):189-205. [DOI:10.1111/acps.13268] [PMID]
7.Goodyear-Brown P. Play therapy with traumatized children. New Jersey: John Wiley & Sons; 2009. [Link]
8.Findling JH, Bratton SC, Henson RK. Development of the trauma play scale: An observation-based assessment of the impact of trauma on play therapy behaviors of young children. International Journal of Play Therapy. 2006; 15(1):7. [DOI:10.1037/h0088906]
9.Nader K. Understanding and assessing trauma in children and adolescents: Measures, methods, and youth in context. New York: Routledge; 2007. [DOI:10.4324/9780203940808]
10.Salmon K, Bryant RA. Posttraumatic stress disorder in children: The influence of developmental factors. Clinical Psychology Review. 2002; 22(2):163-88. [DOI:10.1016/S0272-7358(01)00086-1] [PMID]
11.Eigsti IM, Cicchetti D. The impact of child maltreatment on expressive syntax at 60 months. Developmental Science. 2004; 7(1):88-102. [DOI:10.1111/j.1467-7687.2004.00325.x] [PMID]
12.Fox L, Long SH, Langlois A. Patterns of language comprehension deficit in abused and neglected children. Journal of Speech and Hearing Disorders. 1988; 53(3):239-44. [DOI:10.1044/jshd.5303.239] [PMID]
13.Gil E. Extended play-based developmental assessments. Michigan: Self Esteem Shop; 2011. [Link]
14.Goodyear-Brown P. Integrating the therapeutic powers of play in clinical practice settings. In: Prendiville E, Parson JA, editors. Clinical applications of the therapeutic powers of play: Case studies in child and adolescent psychotherapy. London: Routledge; 2021. [DOI:10.4324/9780429323942-3-4]
15.Landreth GL. Play therapy: The art of the relationship. Oxfordshire: Routledge; 2012. [Link]
16.Gil E. Clinical work with sandtrays: Suggestions for deepening the sand therapist’s understanding of client metaphors in the sand. World Journal for Sand Therapy Practice®. 2023; 1(2). [DOI:10.58997/wjstp.v1i2.6]
17.Kim H, Cho E, Jang M. A study on the symbols and themes of sandplay therapy for children of Myanmar refugees living in Malaysia. Journal of Symbols & Sandplay Therapy. 2021; 12(1):51-82. [DOI:10.12964/jsst.21002]
18.Lee S, Jang M. A study of themes and symbols in group sandplay therapy of Rohingya refugee children in Malaysia. Journal of Symbols & Sandplay Therapy. 2018; 9(1):63-82. [DOI:10.12964/jsst.18004]
19.Harper J. Children’s play: The differential effects of intrafamilial physical and sexual abuse. Child Abuse & Neglect. 1991; 15(1-2):89-98. [DOI:10.1016/0145-2134(91)90093-S] [PMID]
20.Noblit GW, Hare RD. Meta-ethnography: Synthesizing qualitative studies. Thousand Oaks: Sage; 1988. [DOI:10.4135/9781412985000]
21.Critical Appraisal Skills Programme. CASP (Qualitative) Checklist. Oxford: Critical Appraisal Skills Programme; 2018. [Link]
22.Toye F, Seers K, Allcock N, Briggs M, Carr E, Andrews J, et al. ‘Trying to pin down jelly’-Exploring intuitive processes in quality assessment for meta-ethnography. BMC Medical Research Methodology. 2013; 13:1-12. [DOI:10.1186/1471-2288-13-46] [PMID]
23.Atkins S, Lewin S, Smith H, Engel M, Fretheim A, Volmink J. Conducting a meta-ethnography of qualitative literature: Lessons learnt. BMC Medical Research Methodology. 2008; 8(1):1-10. [DOI:10.1186/1471-2288-8-21] [PMID]
24.Nyanga K. A case study of child-centred play therapy with a child suffering from posttraumatic stress disorder [PhD dissertation]. Summerstrand: Nelson Mandela Metropolitan University; 2014.
25.Chazan S, Cohen E. Adaptive and defensive strategies in post-traumatic play of young children exposed to violent attacks. Journal of Child Psychotherapy. 2010; 36(2):133-51. [DOI:10.1080/0075417X.2010.495024]
26.Almeida FDA, Souza DF, Miranda CB. The experience told by the child who lives in a shelter through therapeutic play. Ciência & Saúde Coletiva. 2021; 26:435-44. [DOI:10.1590/1413-81232021262.40762020] [PMID]
27.Durkalevych I. A case study of sandplay therapy for 6-year-old Ukrainian boy experienced emotion difficulties related to war refugees. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio. 2022; 4(52):18-25. [DOI:10.34766/fetr.v4i52.1133]
28.Jeong S, Cha C. Healing from childhood sexual abuse: A meta-synthesis of qualitative studies. Journal of Child Sexual Abuse. 2019; 28(4):383-99. [DOI:10.1080/10538712.2019.1574945] [PMID]
29.Stige SH, Andersen AC, Halvorsen JE, Halvorsen MS, Binder PE, Måkestad E, et al. Possible paths to increase detection of child sexual abuse in child and adolescent psychiatry: A meta-synthesis of survivors’ and health professionals’ experiences of addressing child sexual abuse. International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-Being. 2022; 17(1):2103934. [DOI:10.1080/17482631.2022.2103934] [PMID]
30.Terr L. Too scared to cry: Psychic trauma in childhood. New York: Perseus; 1992. [Link]
31.Herman JL. Trauma and recovery: The aftermath of violence-from domestic abuse to political terror. : New York: Hachette; 2015. [Link]
32.Copeland WE, Shanahan L, Hinesley J, Chan RF, Aberg KA, Fairbank JA, et al. Association of childhood trauma exposure with adult psychiatric disorders and functional outcomes. JAMA Network Open. 2018; 1(7):e184493. [DOI:10.1001/jamanetworkopen.2018.4493] [PMID]
33.Schaefer CE. The therapeutic powers of play. Maryland: Jason Aronson; 1993. [Link]
34.Goodyear-Brown P. The worry wars: A protocol for treating childhood anxiety disorders. Integrative Play Therapy. 2011; 129-51. [DOI:10.1002/9781118094792.ch8]
35.Cohen E, Chazan S, Lerner M, Maimon E. Posttraumatic play in young children exposed to terrorism: An empirical study. Infant Mental Health Journal. 2010; 31(2):159-81. [DOI:10.1002/imhj.20250] [PMID]
36.Bratton SC, Ray D, Rhine T, Jones L. The efficacy of play therapy with children: A meta-analytic review of treatment outcomes. Professional Psychology: Research and Practice. 2005; 36(4):376. [DOI:10.1037/0735-7028.36.4.376]
37.Goodyear-Brown P, Yasenik LA. Polyvagal Power in the Playroom: A Guide for Play Therapists. New York: Routledge ; 2024.[DOI:10.4324/9781003352976]
38.Rubin JA. Child art therapy. New Jersey: John Wiley & Sons; 2005. [Link]
39.Stover CS, Berkowitz S. Assessing violence exposure and trauma symptoms in young children: A critical review of measures. Journal of Traumatic Stress. 2005; 18(6):70717. [DOI:10.1002/jts.20079] [PMID]
2.American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. Washington, DC: American Psychiatric Association; 2013. [DOI:10.1176/appi.books.9780890425596]
3.Carlson JS, Yohannan J, Darr CL, Turley MR, Larez NA, Perfect MM. Prevalence of adverse childhood experiences in school-aged youth: A systematic review (1990-2015). International Journal of School & Educational Psychology. 2020; 8(sup1):2-23. [DOI:10.1080/21683603.2018.1548397]
4.Danese A, McCrory E. Child maltreatment. In: Thapar A, Pine DS, Leckman JF, Scott S, Snowling MJ, Taylor R, editors. Rutter’s child and adolescent psychiatry. New Jersey: John Wiley & Sons, Ltd; 2015. [DOI:10.1002/9781118381953.ch29]
5.Schaefer JD, Moffitt TE, Arseneault L, Danese A, Fisher HL, Houts RM, et al. Adolescent victimization and early-adult psychopathology: Approaching causal inference using a longitudinal twin study to rule out noncausal explanations. Clinical Psychological Science. 2018; 6(3):352-71. [DOI:10.1177/2167702617741381] [PMID]
6.McKay MT, Cannon M, Chambers D, Conroy R, Coughlan H, Dodd P, et al. Childhood trauma and adult mental disorder: A systematic review and meta-analysis of longitudinal cohort studies. Acta Psychiatrica Scandinavica. 2021; 143(3):189-205. [DOI:10.1111/acps.13268] [PMID]
7.Goodyear-Brown P. Play therapy with traumatized children. New Jersey: John Wiley & Sons; 2009. [Link]
8.Findling JH, Bratton SC, Henson RK. Development of the trauma play scale: An observation-based assessment of the impact of trauma on play therapy behaviors of young children. International Journal of Play Therapy. 2006; 15(1):7. [DOI:10.1037/h0088906]
9.Nader K. Understanding and assessing trauma in children and adolescents: Measures, methods, and youth in context. New York: Routledge; 2007. [DOI:10.4324/9780203940808]
10.Salmon K, Bryant RA. Posttraumatic stress disorder in children: The influence of developmental factors. Clinical Psychology Review. 2002; 22(2):163-88. [DOI:10.1016/S0272-7358(01)00086-1] [PMID]
11.Eigsti IM, Cicchetti D. The impact of child maltreatment on expressive syntax at 60 months. Developmental Science. 2004; 7(1):88-102. [DOI:10.1111/j.1467-7687.2004.00325.x] [PMID]
12.Fox L, Long SH, Langlois A. Patterns of language comprehension deficit in abused and neglected children. Journal of Speech and Hearing Disorders. 1988; 53(3):239-44. [DOI:10.1044/jshd.5303.239] [PMID]
13.Gil E. Extended play-based developmental assessments. Michigan: Self Esteem Shop; 2011. [Link]
14.Goodyear-Brown P. Integrating the therapeutic powers of play in clinical practice settings. In: Prendiville E, Parson JA, editors. Clinical applications of the therapeutic powers of play: Case studies in child and adolescent psychotherapy. London: Routledge; 2021. [DOI:10.4324/9780429323942-3-4]
15.Landreth GL. Play therapy: The art of the relationship. Oxfordshire: Routledge; 2012. [Link]
16.Gil E. Clinical work with sandtrays: Suggestions for deepening the sand therapist’s understanding of client metaphors in the sand. World Journal for Sand Therapy Practice®. 2023; 1(2). [DOI:10.58997/wjstp.v1i2.6]
17.Kim H, Cho E, Jang M. A study on the symbols and themes of sandplay therapy for children of Myanmar refugees living in Malaysia. Journal of Symbols & Sandplay Therapy. 2021; 12(1):51-82. [DOI:10.12964/jsst.21002]
18.Lee S, Jang M. A study of themes and symbols in group sandplay therapy of Rohingya refugee children in Malaysia. Journal of Symbols & Sandplay Therapy. 2018; 9(1):63-82. [DOI:10.12964/jsst.18004]
19.Harper J. Children’s play: The differential effects of intrafamilial physical and sexual abuse. Child Abuse & Neglect. 1991; 15(1-2):89-98. [DOI:10.1016/0145-2134(91)90093-S] [PMID]
20.Noblit GW, Hare RD. Meta-ethnography: Synthesizing qualitative studies. Thousand Oaks: Sage; 1988. [DOI:10.4135/9781412985000]
21.Critical Appraisal Skills Programme. CASP (Qualitative) Checklist. Oxford: Critical Appraisal Skills Programme; 2018. [Link]
22.Toye F, Seers K, Allcock N, Briggs M, Carr E, Andrews J, et al. ‘Trying to pin down jelly’-Exploring intuitive processes in quality assessment for meta-ethnography. BMC Medical Research Methodology. 2013; 13:1-12. [DOI:10.1186/1471-2288-13-46] [PMID]
23.Atkins S, Lewin S, Smith H, Engel M, Fretheim A, Volmink J. Conducting a meta-ethnography of qualitative literature: Lessons learnt. BMC Medical Research Methodology. 2008; 8(1):1-10. [DOI:10.1186/1471-2288-8-21] [PMID]
24.Nyanga K. A case study of child-centred play therapy with a child suffering from posttraumatic stress disorder [PhD dissertation]. Summerstrand: Nelson Mandela Metropolitan University; 2014.
25.Chazan S, Cohen E. Adaptive and defensive strategies in post-traumatic play of young children exposed to violent attacks. Journal of Child Psychotherapy. 2010; 36(2):133-51. [DOI:10.1080/0075417X.2010.495024]
26.Almeida FDA, Souza DF, Miranda CB. The experience told by the child who lives in a shelter through therapeutic play. Ciência & Saúde Coletiva. 2021; 26:435-44. [DOI:10.1590/1413-81232021262.40762020] [PMID]
27.Durkalevych I. A case study of sandplay therapy for 6-year-old Ukrainian boy experienced emotion difficulties related to war refugees. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio. 2022; 4(52):18-25. [DOI:10.34766/fetr.v4i52.1133]
28.Jeong S, Cha C. Healing from childhood sexual abuse: A meta-synthesis of qualitative studies. Journal of Child Sexual Abuse. 2019; 28(4):383-99. [DOI:10.1080/10538712.2019.1574945] [PMID]
29.Stige SH, Andersen AC, Halvorsen JE, Halvorsen MS, Binder PE, Måkestad E, et al. Possible paths to increase detection of child sexual abuse in child and adolescent psychiatry: A meta-synthesis of survivors’ and health professionals’ experiences of addressing child sexual abuse. International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-Being. 2022; 17(1):2103934. [DOI:10.1080/17482631.2022.2103934] [PMID]
30.Terr L. Too scared to cry: Psychic trauma in childhood. New York: Perseus; 1992. [Link]
31.Herman JL. Trauma and recovery: The aftermath of violence-from domestic abuse to political terror. : New York: Hachette; 2015. [Link]
32.Copeland WE, Shanahan L, Hinesley J, Chan RF, Aberg KA, Fairbank JA, et al. Association of childhood trauma exposure with adult psychiatric disorders and functional outcomes. JAMA Network Open. 2018; 1(7):e184493. [DOI:10.1001/jamanetworkopen.2018.4493] [PMID]
33.Schaefer CE. The therapeutic powers of play. Maryland: Jason Aronson; 1993. [Link]
34.Goodyear-Brown P. The worry wars: A protocol for treating childhood anxiety disorders. Integrative Play Therapy. 2011; 129-51. [DOI:10.1002/9781118094792.ch8]
35.Cohen E, Chazan S, Lerner M, Maimon E. Posttraumatic play in young children exposed to terrorism: An empirical study. Infant Mental Health Journal. 2010; 31(2):159-81. [DOI:10.1002/imhj.20250] [PMID]
36.Bratton SC, Ray D, Rhine T, Jones L. The efficacy of play therapy with children: A meta-analytic review of treatment outcomes. Professional Psychology: Research and Practice. 2005; 36(4):376. [DOI:10.1037/0735-7028.36.4.376]
37.Goodyear-Brown P, Yasenik LA. Polyvagal Power in the Playroom: A Guide for Play Therapists. New York: Routledge ; 2024.[DOI:10.4324/9781003352976]
38.Rubin JA. Child art therapy. New Jersey: John Wiley & Sons; 2005. [Link]
39.Stover CS, Berkowitz S. Assessing violence exposure and trauma symptoms in young children: A critical review of measures. Journal of Traumatic Stress. 2005; 18(6):70717. [DOI:10.1002/jts.20079] [PMID]
نوع مطالعه: پژوهشي اصيل |
موضوع مقاله:
روانپزشکی و روانشناسی
دریافت: 1403/3/13 | پذیرش: 1403/8/23 | انتشار: 1403/5/10
دریافت: 1403/3/13 | پذیرش: 1403/8/23 | انتشار: 1403/5/10
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران
تهران، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی ایران
تلفن دانشگاه : 02166506899
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
وبسایت: http://ijpcp.iums.ac.ir
ایمیل: ijpcp@iums.ac.ir
