مقدمه
بحران‌های شدید، نظیر بیماری‌های همه‌گیر جهانی، بلایای طبیعی، بحران‌های ساخت دست بشر، جنگ‌ها و بحران‌های اجتماعی می‌توانند باعث بروز اختلالات گسترده و جبران‌ناپذیری در حوزه‌های سلامت فردی و اجتماعی شوند. پس از آنکه در اواخر دسامبر سال 2019 میلادی، شیوع یک بیماری ویروسی جدید از انواع کرونا ویروس در ووهان چین گزارش شد، در فاصله زمانی بسیار کوتاهی از ثبت و اعلام نخستین گزارشات، سرعت انتشار این ویروس، آن را به یک پاندمی جهانی تبدیل کرد [1]. با افزایش تصاعدی تعداد افراد مبتلا در سراسر جهان، بیماری کووید 19‌ به تهدیدی مهم برای سلامت و اقتصاد جهان تبدیل شده است. تاکنون(اکتبر سال 2020) بنا بر داده‌های ثبت شده در جهان بالغ بر چهل میلیون نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند که بیش از 850 هزار نفر نیز به این سبب جان خود را از دست داده‌اند. در ایران نیز تاکنون بیش از سی هزار مرگ در بین بالغ بر ششصد هزار نفر مبتلا اتفاق افتاده است که البته این آمارها به صورت لحظه‌ای در حال تغییر هستند [2، 3].
شیوع ناگهانی یک بیماری همواره تهدیدی جدی برای سلامت روان افراد مبتلا و افرادی که در تماس نزدیک با آن‌ها هستند، محسوب می‌شود. این مهم می‌تواند در بیماران تشخیص داده شده، افراد مشکوک به ابتلا، پزشکان و گروه‌های درمانی و افرادی که در تماس نزدیک با بیماران هستند، ایجاد اضطراب، افسردگی و جنبه‌هایی از خشم و عصبانیت ایجاد کند [4، 5]. 
بنابراین در این مدت، توجه به جنبه‌های مختلف پیشگیری، درمان و بازتوانی سلامت روان مورد توجه سیاست‌گذاران سلامت و محققین قرار گرفته است. در این خصوص از طرفی نتایج مطالعات تنوع پیامدهای سلامت روان را نشان می دهد و از طرفی با توجه به عوامل متعددی نظیر پیشینه افراد، مهارت‌های مقابله‌ای، برخورداری از حمایت‌های اجتماعی و بسیاری عوامل مداخله‌گر دیگر، یک روش واحد برای پیشگیری و مدیریت اختلالات و بحران‌های روانی کافی نخواهد بود [6، 7].
به دلیل نوظهور بودن بیماری، در مورد علائم و اختلالات روان‌پزشکی ناشی از آن مطالعات محدود و پراکنده هستند. در عین حال در نتایج برخی از مطالعات اپیدمیولوژیک قبلی در میان مبتلایان و بازماندگان همه‌گیری سارس، افسردگی، اضطراب، خلق منفی، حملات پانیک و حتی گرایش به خودکشی از شایع‌ترین موارد گزارش‌شده هستند که نیاز است به طور جدی برای پیشگیری، مدیریت و درمان آن‌ها برنامه‌ریزی شود [8].
بر اساس مطالعات منتشر‌شده، انزوای اجتماعی ، کاهش اعتماد به نفس، بی‌اعتمادی به سایر افراد و عوامل محیطی، عوارض جسمانی بیماری، عوارض جانبی داروها، ترس از انتقال ویروس به دیگران، تأثیر پوشش رسانه‌ای، تنهایی، عصبانیت، اضطراب، افسردگی، بی‌خوابی و علائم استرس پس از سانحه، از جمله عللی هستند که در عملکرد اجتماعی، شغلی و کیفیت زندگی افراد مبتلا یا در معرض خطر اختلال ایجاد می‌کنند [9، 10].
به رغم اهمیت این مسئله، مطالعات صورت گرفته در این حوزه بسیار محدود است و تقریباً مطالعه جامعی در زمینه بررسی چالش‌ها و ارائه مدل و الگوهای مناسب و زیرساخت‌های مورد نیاز برای ارائه خدمات سلامت روان در دوران بحران پاندمی کووید-19 و نیز پساکرونا صورت نگرفته است [11، 12]؛ بنابراین ضروری به نظر می‌رسید که حسب تجارب و مستندات منتشر شده، نقاط قوت و ضعف و مهم‌ترین نکات کاربردی به منظور ارتقای ارائه خدمات سلامت روان طی یک مرور نظام‌مند مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد.
بر این اساس مطالعه حاضر، با بهره‌گیری از اصول و روش‌های مرور نظام‌مند، به بررسی و تحلیل مداخلات سلامت روان در بحران اپیدمی بیماری کووید 19 پرداخته است. هدف اصلی مطالعه این است که نیازهای اساسی را در حوزه خدمات مورد نیاز سلامت روان در کوتاه‌مدت و در بلند‌مدت ترسیم کنند. به سبب ماهیت خاص مقالات منتشرشده در این خصوص، به منظور تجمیع کامل اطلاعات موثق مرتبط، در ادامه فرایندهای مرتبط با مرور نظام‌مند، سایر یافته‌های کاربردی نیز در ذیل محورهای موضوعی ارائه شده‌اند. 
روش
طی این مرور نظام‌مند، همه مطالعات مرتبط با بررسی و تحلیل الزامات و زیرساخت‌های لازم برای خدمات و مداخلات سلامت روان در بحران اپیدمی بیماری کووید 19 مورد جست‌وجو، ارزیابی و تحلیل قرار گرفت.
استراتژی جست‌وجو
استراتژی جست‌وجو بر مبنای ریشه‌های واژگان کلیدی زیر نظر متخصصین مرتبط تدوین شد. با استفاده از اصطلاحات Mesh term ،Emtree و واژه‌های کلیدی مناسب، جست‌وجو از طریق پایگاه‌های اصلی بین‌المللی پابمد، اسکوپوس و ISI / WOS و انجام شد. همچنین بانک‌های psych info و CINAHL نیز مورد جست‌وجو قرار گرفت (جدول شماره 1). 



معیارهای ورود، مقالات چاپ‌شده در این مورد مربوط به سال 2019 و 2020 هستند. تمامی آن‌ها بدون در نظر گرفتن زبان مقالات منتشر شده، تمام مطالعات مرتبط وارد مطالعه شد. در این خصوص هدف دسترسی به مطالعاتی بود که به نحوی به بررسی و تحلیل الزامات و زیرساخت‌های لازم برای خدمات و مداخلات سلامت روان در بحران اپیدمی بیماری کووید 19 پرداخته‌اند.
 به این منظور، در صورت موجود بودن در نتایج جست‌وجوها، کلیه مطالعات مشاهده‌ای مشتمل بر مطالعات توصیفی(مقطعی) و مطالعات تحلیلی قابل بررسی بود. در مقالات با استنادات تکراری، موارد تکراری حذف شد و در صورت انتشار بیش از یک مقاله از یک مطالعه واحد، کامل‌ترین منبع داده مورد استفاده قرار گرفت.
ارزیابی کیفیت و استخراج داده‌ها
متعاقب اجرای مراحل جست‌وجو، نتایج جهت مدیریت داده‌ها به بانک نرم‌افزاری مدیریت استنادی اندنوت منتقل شده و پس از بررسی و حذف موارد تکراری، بانک تجمیع شده در سه مرحله ضمن بررسی ارتباط موضوعی به لحاظ بازبینی عناوین، چکیده‌ها و متن کامل مقالات پالایش شد. در گام بعد برای ارزیابی کیفیت اجرا مداخلات از ابزار کانسورت استفاده شد و روش طراحی مطالعه، استراتژی نمونه‌گیری، کیفیت ابزار و روش اندازه‌‌گیری‌ها، تجزیه و تحلیل داده‌ها و نحوه تفسیر و ارائه یافته‌ها با آن انجام شد (جدول شماره 2). 



 از موارد حائز شرایط، داده‌های مرتبط با نوع مطالعه، ویژگی‌های مقاله(مشخصات استنادی، اطلاعات نویسندگان، سال انجام مطالعه و سال انتشار مقاله)، خصوصیات طراحی و متدُلوژیک(حجم نمونه، درصد جنسیت نمونه‌ها، وزن نمونه، نوع طراحی، محل انجام مطالعه و غیره)، پیامدهای مورد انتظار(نوع مداخلات و برنامه‌ها، نتایج مداخلات بر حسب هر نوع شاخص ارائه شده نظیر تغییر سطح آگاهی، تغییرات رفتار مورد بررسی، تغییر نگرش گروه‌های مورد بررسی و غیره) به همراه پیشنهادات و یافته‌های جانبی مطالعه در فرم اکسل استخراج داده‌ها ثبت شد.
تمامی مراحل انجام جست‌وجوها تا پالایش مقالات، به طور کاملاً مستقل، توسط دو نفر محقق متبحر و آگاه به حیطه مطالعه صورت گرفت که ارزیابی هم‌خوانی عملکرد آن‌ها مورد تأیید بود (ضریب ارزیابی توافق کاپا: 0/94) و در هر مرحله در صورت بروز تفاوت در آرا، تعارض از طریق استناد به رأی محقق اصلی مطالعه رفع شد. 
یافته‌ها
بر اساس جست‌وجوی صورت‌گرفته در منابع و پایگاه‌های مرتبط درمجموع هشتاد مقاله به دست آمد که پس از حذف موارد مشابه، 58 مقاله وارد مراحل سه‌گانه پالایش شد. با توجه به ماهیت مطالعه پیش رو و به سبب اینکه اکثر مقالات در بازه زمانی کوتاهی منتشر شده بودند و بعضاً به لحاظ ساختار یا محتوا مشکلاتی داشتند، تمامی مقالات صرف‌نظر از نوع آن‌ها وارد مراحل پالایش شدند تا اطلاعات به طور کامل استخراج شوند. نهایتاً پس از سه مرحله پالایش ارتباط موضوعی مقالات، اطلاعات چهار مطالعه استخراج و در جدول درج شد(جدول شماره 2). 
این بررسی نشان داد، تمامی مقالات در سال 2020 میلادی منتشر شده بود. چهار مقاله در دست انتشار بود. در مجموعه مقالات به دست آمده؛ از چین 23 مقاله، از آمریکا چهارده مقاله، از ایتالیا سه مقاله، انگلستان، پاکستان، هند و برزیل هریک دو مقاله و از هریک از کشورهای کانادا، آلمان، سوئیس، دانمارک، ژاپن، مغرب، عربستان، سنگاپور، فرانسه و ایران؛ یک مقاله منتشر شده بود. قابل ذکر است، به استثنای دو مقاله دانمارکی، بقیه مقالات به زبان انگلیسی منتشر شده بودند. به لحاظ نوع مقالات، هشت مقاله از نوع اصیل، ده مقاله از نوع مروری، یک مقاله گزارش تحلیلی‌، دو مقاله گزارش ملی و بقیه از انواع مقالات سردبیری، مقاله به سردبیر، توصیه‌های علمی و بیان دیدگاه بودند. 
به لحاظ کیفی با توجه به شرایط ویژه تألیف و انتشار مقالات مرتبط، تلاش شد تا حتی‌الامکان حداکثر داده‌های قابل استناد از متن مقالات استخراج شود و بخشی از یافته‌ها که قابلیت درج در جدول شماره 3 را نداشتند، ولی به لحاظ کاربردی سودمند به نظر می‌رسیدند نیز در قالب محورهای موضوعی در بخش بحث ارائه شوند.



در خصوص دو مقاله به سبب عدم امکان دسترسی به متن کامل، با نویسندگان مسئول آن‌ها مکاتبه شد که یک مورد از این تماس‌ها موفق بود. به جز دو مطالعه [13، 14]، برای بررسی اثربخشی و کارایی هیچ‌یک از مداخلات و سیاست‌های ذکر شده در تحقیقات منتشر شده، ارزشیابی مدونی صورت نگرفته بود.
در مطالعه‌ای که در چین به بررسی نحوه ارائه خدمات آموزشی و مشاوره‌ای از طریق خطوط بحران اختصاصی بیماری کووید 19 پرداخته بود، ضمن تأکید محققین بر لزوم توجه به کاربری اثربخش چنین ساختارهایی، توجه به جلب مشارکت و ارتقای نگرش گروه‌های هدف به عنوان یکی از چالش‌های اساسی این حوزه یاد شده بود. این پژوهشگران تأکید کردند که در مقایسه با مداخلات حضوری روان‌شناختی، فقط نیمی از بیماران نسبت به استفاده از خطوط تلفنی بحران خدمات بهداشت روان نگرش مثبت داشتند [15].
طرح جامع ارائه خدمات مبتنی بر جامعه حسب مناطق جغرافیایی، بررسی دیگری بود که در ایتالیا به منظور بهره‌وری بیشتر از منابع و توزیع مناسب خدمات و نیروهای انسانی طراحی و اجرا شده است. این پژوهش مؤید لزوم طراحی و اجرای مداخلات سلامت روان در محل برای حمایت بهتر از بیماران دارای اختلالات شدید روانی و کارکنان نظام سلامت است. همچنین تأکید شده است که دستورالعمل‌های مربوطه حسب گروه‌های هدف تنظیم شوند و از ظرفیت‌های ارائه خدمات غیرحضوری بهترین استفاده صورت پذیرد که در این راستا اقبال عمومی، دسترسی به روش‌های تحت وب و چالش‌های جلب مشارکت گروه‌های مسن برای استفاده از سیستم‌های به‌روز اطلاع‌رسانی جهت ریشه‌یابی بیشتر و به عنوان موانع این شیوه‌ها طرح شده است [16].
طی مطالعه دیگری در چین، افراد در معرض و مبتلایان به کووید 19 که از مشاوره تحت وب استفاده کرده بودند، ارزیابی شدند. به این منظور، 8913 مشاوره تحت وب مورد تحلیل کارشناسی قرار گرفت که نشان داد شیوع بیماری باعث وحشت عمومی در جامعه و بروز رفتارهای نادرست برای حفظ سلامت و افزایش تقاضا برای خدمات درمانی شده بود که این امر به سبب محدودیت زمان و سرعت انتشار به شیوه مدیریت سنتی حل نخواهد شد و مستلزم برنامه‌ریزی برای ارائه خدمات جامع غیرحضوری به گروه‌های در معرض خطر است [13].
ارزیابی وضعیت سلامت افراد از طریق تکمیل فرم خودارزیابی تحت وب و دریافت بازخوردهای آن، تلاش تحقیقاتی دیگری است که توسط گروهی از محققین سان‌فرانسیسکو اجرا و منتشر شده است. مهم‌ترین هدف این گروه از مطالعات، فراهم آوردن امکانی برای ارزیابی دقیق و سریع از شرایط فعلی فرد و ارائه راهکارهای حمایتی و درمانی است که علاوه بر مدیریت مشکلات فردی، بارِ مراجعه به بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی درمانی را کاهش دهد. این رویکرد از یکسو ضامن رعایت بهتر قوانین فاصله‌گذاری اجتماعی است و از سوی دیگر با کاهش بارِ مراجعه، تا حدودی حافظ سلامت جسمانی و روانی کارکنان نظام سلامت جهت ارتقای کمّی و کیفی خدمت‌رسانی ایشان است [14].
این یافته‌ها نشان می‌دهند، به سبب شدت پیامدها و سرعت انتشار بیماری، روش‌های غیرحضوری ارائه خدمات سلامت روان نظیر مشاوره تلفنی، استفاده از امکانات ویدئویی و تحت وب و حتی گسیل غیرمتمرکز حداقل نیروهای نظام سلامت به سطح جامعه، که بتوانند طیف وسیعی از گروه‌های هدف را مورد پوشش قرار دهند، از راهکارهای مورد تأکید محققین هستند. آنچه این مطالعات برای سیاست‌گذاران و مدیران برنامه‌ریز مشخص می‌کنند این است که؛ در کنار مزایای متعدد و سرعت و دسترسی نسبتاً قابل ‌قبول به منظور مقابله با چالش‌هایی نظیر چگونگی جلب مشارکت گروه‌های هدف، محدودیت‌های دسترسی در مناطق حاشیه‌ای و کم برخوردار، خطاهای نرم‌افزاری پیش‌بینی نشده و سازو‌کارهای ارجاع و پذیرش موارد متوسط و شدید اختلالات روانی، لازم است تمهیدات و زیرساخت‌های مورد نیاز به دقت ارزیابی و برآورد شوند.
بحث
مطالعه حاضر بر اساس طراحی و اجرای الگوی مرور نظام‌مند به بررسی و تحلیل الزامات نظام ارائه خدمات سلامت روان در بحران بیماری کووید 19 می‌پردازد. 
مطالعه ما نشان داد در تمام مقالات با توجه به شدت پیامدها و سرعت انتشار بیماری، روش‌های غیر‌حضوری ارائه خدمات سلامت روان که بتوانند طیف وسیعی از گروه‌های هدف را مورد پوشش قرار دهند، مورد تأکید محققین قرار گرفته است. در عین حال این رویکرد در کنار مزایای متعدد و سرعت و اثربخشی نسبتاً قابل‌قبول با چالش‌هایی نظیر چگونگی جلب مشارکت گروه‌های هدف، محدودیت‌های دسترسی در مناطق حاشیه‌ای و کم برخوردار، خطاهای نرم‌افزاری پیش‌بینی نشده و سازو‌کارهای ارجاع و پذیرش موارد متوسط و شدید اختلالات روانی همراه است.
همچنین بسیاری از مطالعاتی که به پیامدهای این بیماری پرداخته‌اند، عمدتاً بر جنبه‌های جسمانی و علائم تشخیصی آن تمرکز کرده‌اند. در چنین مواردی جنبه‌های سلامت روان یا کمرنگ‌تر دیده شده و یا مغفول واقع شده‌اند [4]. در بررسی‌هایی که روی پیامدهای مرتبط با سلامت روان این بیماری صورت گرفته است، توجه فوری و اولویت‌دهی به مراقبت از سلامت روان در افراد با سابقه اختلال روان‌پزشکی در قالب برنامه‌های فشرده برای ارزیابی سلامت روان، تمهید نیازهای پشتیبانی، درمان و خدمات پیشگیری، در سطوح ملی و جهانی مورد تأکید قرار گرفته است [1، 2، 17].
پنج توصیه اساسی در مورد مشکلات روان‌شناختی بیماری کووید 19 که در این مطالعات دیده می‌شود شامل: پرهیز از قرار گرفتن مستمر در معرض اخبار رسانه‌ها، پیگیری پروتکل‌های درمانی، بهره‌گیری از سیستم‌های مشاوره غیرحضوری و تحت وب، توجه خاص به افراد و گروه‌های آسیب‌پذیر و برنامه‌های مدون بازتوانی و توانبخشی است [1]. 
درمجموع یافته‌های این مقالات را در زمینه‌های زیر می‌توان تقسیم‌بندی کرد:
1. زیرساخت‌ها و منابع: از مهم‌ترین زیرساخت‌های تأکید شده در مطالعات، تمهید راهکارهایی برای آموزش وسیع جامعه است. این نیازها؛ به‌ویژه در گروه‌های خاص و افرادی که با افراد مسن سروکار دارند، باید در اسرع وقت فراهم شود. تأمین خدمات معیشتی و رفاهی و تسهیل دسترسی به نیازهای اساسی مانند غذا نیز از الزامات این حوزه است [16].
2. سیاست‌گذاری برای افراد و گروه‌های در معرض خطر: یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد‌کننده پیامدهای فردی و اجتماعی قرنطینه خانگی است که خطر شیوع اضطراب، افسردگی، مصرف مشروبات الکلی و سایر مشکلات سلامت روان را افزایش می‌دهد که یکی از دلایل آن دور شدن افراد از هم و عدم برقراری ارتباط اجتماعی است [18، 19، 20]. با کاهش دسترسی به خدمات در دوران قرنطینه، مشاوره غیرحضوری یکی از استراتژی‌های مداخله‌ای است که سبب امکان‌پذیری و دسترسی مناسب به خدمات می‌شود. [20، 21] علاوه بر این، توجه به گروه‌های در معرض خطر سلامت روان نیز مهم است. در این راستا، علاوه بر افراد مبتلا و در معرض ابتلا، افراد و گروه‌های ارائه‌دهنده خدمات بهداشتی درمانی و برخی گروه‌های خاص نظیر سالمندان، مهاجرین و کودکان، بیشتر مورد تأکید قرار گرفته‌اند.
 در این مورد از جمله اقدامات لازم برای آماده‌سازی بهتر برای شیوع بیماری‌های عفونی در آینده، سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه پیگیری و توانمندسازی سلامت روان جامعه پزشکی و پرستاری است که در خط مقدم مبارزه قرار دارند [17].
در مطالعه‌ای به عنوان راهکار کاهش عوارض روانی کادر پزشکی مستقر در بخش‌های عفونی و کارکنان پزشکی داوطلب دستورالعمل مداخلات سلامت روان بیمارستان بر ارائه دوره‌های برخط با هدف آموزش و توانمندسازی کادر پزشکی برای مقابله با مشکلات روانی رایج متمرکز شد. این برنامه به صورت موردی برای افرادی که دچار مشکلات خاص می‌شدند با مشاوره فردی تکمیل می‌شد [22]. مهارت‌های مقابله با استرس و حل مسئله، از جمله مواردی است که آموزش آن به گروه‌های پزشکی و ارائه‌دهندگان خدمات بیماری کووید 19 توصیه شده است. همچنین تأمین مناسب امکانات رفاهی و استراحتی برای این افراد می‌تواند کمک‌کننده باشد [23].
یکی از نکات مورد توجه در خصوص گروه‌های در معرض، رفتارهای وسواس‌گونه بهداشتی نظیر شست‌وشوی افراطی دست‌ها و لوازم، استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده شدید، اعمال محدودیت‌ها و انزواطلبی‌های پیشرونده و سایر موارد بیمارگونه‌ای هستند که جنبه‌های مختلف سلامت روان و جسمانی را در بلندمدت تهدید می‌کنند [24].
3. رویکردهای ارائه خدمات سلامت روان در بحران بیماری کووید 19: به طور کلی به عنوان یک سیاست مهم، لازم است رویکردها به گونه‌ای اتخاذ شوند که حداقل تماس بین مراجعین و گیرندگان خدمت و ارائه‌دهندگان خدمات حوزه سلامت روان اتفاق بیفتد. این امر مشوق طراحی و بهره‌گیری از روش‌های غیرحضوری در اشکال مختلف تحت وب، تلفنی و حتی ویدئویی است [25]. یکی از رویکردهای اساسی در این حوزه توجه به سیاست‌گذاری برای ارائه غیرمتمرکز خدمات سلامت است. بر حسب تجربیات سایر کشورها؛ به‌ویژه چین، این رویکرد از سویی بارِ مراجعه به بیمارستان‌های روان‌پزشکی را کاهش می‌دهد و از سوی دیگر ضمن شناسایی مناطق پرخطری که به هر دلیل دسترسی یا استفاده کمتری از خدمات حمایتی سلامت روان را دارند، خدمات را به سطح جامعه می‌کشاند. در عین حال چنانچه در این مناطق همچنان به استفاده از خدمات تخصصی بیمارستان‌ها احساس نیاز شود، امکان ارجاع برای ارزیابی یا بستری این افراد دیده شده است [9].
بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود کشورها و بازنگری برخی نظام‌ها از سایر تجاربی است که در مدیریت پیامدهای بیماری کوویدـ 19 در حوزه سلامت روان مورد آزمایش قرار گرفته است. مانند «برنامه مدیریت و درمان اختلالات شدید روانی» در چین که در زمان همه‌گیری SARS به وجود آمد و سه اصل مهم را مورد توجه قرار می‌داد. نخست اینکه، در بیمارستان‌های ارائه‌‌دهنده خدمات سلامت روان، حتی‌الامکان ارائه سایر خدمات غیرضروری حذف شود. سوم اینکه، هم‌زمان با مدیریت افزایش سطح دسترسی به خدمات، باید توجه لازم به ارتقای کمّی و کیفی خدمات تحت پوشش بیمه نیز مورد توجه قرار گیرند [9].
4. بسترهای ارائه خدمات سلامت روان غیر‌حضوری در پاندمی بیماری کووید 19: در همه‌گیری بیماری کووید 19 خدمات تخصصی سلامت روان از طریق مشاوره غیرحضوری و بالاخص تلفن‌های بحران بسیار استفاده شده است. این خدمات علاوه بر تنوع محتوا و پاسخ‌گویی به همگان، برای طیف وسیعی از گروه‌های هدف، از جمله: افراد در معرض خطر، مبتلایان، خانواده‌های افراد مبتلا و حتی ارائه‌دهندگان خدمات بهداشتی درمانی کاربرد دارند [26]. مانند تجربه کمیسیون بهداشت ملی چین که با تدوین دستورالعمل‌ها، محتوا و فیلم‌های آموزشی سلامت روان را برای گروه‌های هدف متفاوت عهده‌دار شدند. رویکرد آنان ارائه خدمات تحت وب و گسترش دسترسی عموم متمرکز شد [27].
با توجه به مقبولیت و محبوبیت سرویس‌های اینترنتی و تلفن‌های هوشمند، ضمن استفاده از دستورالعمل‌های ارائه خدمات غیرحضوری سلامت روان، اعم از مشاوره، درمان اختلالات و پیگیری مراجعین و بیماران، مطالعات محدود منتشر شده، چشم‌انداز امیدوار‌کننده‌ای را به ‌ویژه در زمینه پیشگیری از عوارض و پیشگیری از خودکشی ترسیم کرده‌اند [28]. در عین حال بر اساس تجزیه و تحلیل معنایی، بالغ بر سه هزار مورد مشاوره تلفنی، عواملی نظیر بر چسب ابتلا به اختلالات روان، انکار، دفاع منفرد، تقاضاهای زمانی متناقض یا نگرانی از افشای اسرار، مهم‌ترین عوامل بازدارنده از استفاده از خدمات غیر‌حضوری مشاوره بودند [5].
در بین نتایج منتشرشده طی این مدت، نامه درمانی ساختاری به عنوان نوعی رویکرد مداخله‌ی روان‌شناختی در ارائه خدمات سلامت روان مؤثر دانسته شده است. طی این روش ادغام مشاوره، تشخیص و درمان؛ به‌ویژه در مشکلات مزمن توصیه شده است. طی این رویکرد بعد توجه به بیماری‌های زمینه‌ای مراجع، اطلاعات فردی، سابقه بیماری‌ها، مشکل اصلی و سؤالات احتمالی درج می‌شود. سپس روان درمانگر یا مشاور، ضمن اعلام علل احتمالی مشکلات فرد و ارائه راهکارهای متناظر، برای فرایندهای درمانی و فعالیت‌های پیشِ‌رو برنامه‌ریزی می‌کند. از جمله مزایای این نوع مداخلات، دسترسی سریع، امکان استفاده در دوران قرنطینه، کاهش خطر انتقال بیماری و کم هزینه بودن آن است [20]. در این خصوص هنوز نیاز به بررسی‌های بیشتر در مورد عوامل فرهنگی، اجتماعی و غیره است [27، 29].
در خصوص استفاده از خدمات برخط، در کنار مزایا، همچنان محدودیت‌هایی مانند توجه به سیاست‌های یکپارچه مدیریت و هماهنگی ملی و توجه به دسترسی گروه‌های خاص نظیر افراد با وضعیت اقتصادی ضعیف که به خدمات دیجیتال دسترسی ندارند یا سالمندان که استفاده از تلفن‌های هوشمند و اینترنت ممکن است برای آن‌ها دشوار باشد، حائز اهمیت است. گسترش سریع خدمات برخط ممکن است باعث افزایش نابرابری در سلامت شود. همچنین نحوه پیگیری مواردی که نیازمند بررسی بلندمدت هستند و سازوکارهای ارزشیابی ارائه خدمات نیز از دیگر مواردی هستند که به عنوان الزامات این نظام مورد توجه قرار گرفته‌اند. در عین حال به سبب نوع جمع‌آوری اطلاعات از مراجعین توجه به اصول اخلاق حرفه‌ای از اهم چالش‌هایی است که هم در مرحله ارائه خدمات و هم در مرحله نگهداری و ضبط داده‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است [5، 13، 27، 30، 31 ،32].
تجربه استرالیا در استفاده از خدمات غیرحضوری و مشاوره تلفنی در مورد عوارض جسمانی و روانی بیماری کووید 19، تجربه موفقی بوده است که علاوه بر کاستن از خطر ابتلای افراد از طریق تماس مستقیم با مراکز درمانی و مشاوران، امکان دسترسی سریع به خدمات مشاوره‌ای را برای طیف وسیعی از افراد؛ به‌ویژه در مناطق دور دست و روستاها فراهم آورده است. در عین حال بسترهای ارتباطی و زیرساخت‌های مورد نیاز، از جمله چالش‌ها و الزاماتی است که باید مورد توجه قرار گیرند [33، 34]. 
5. توجهات پس از درمان و پیگیری مبتلایان: برخی مطالعات مرتبط بر لزوم پیگیری بیماران بهبود‌یافته و ارزیابی‌های جامع ادواری جهت تشخیص و مدیریت سلامت جسمی، روانی و اجتماعی تأکید کرده‌اند. چنین رویکردی امکان ارائه مشاوره‌های بهنگام، پشتیبانی روانی و پیگیری افراد بهبود‌یافته تا مرحله بازگشت به فعالیت عادی فردی و اجتماعی را فراهم می‌کند [8، 18]. 
ابتلا به بیماری کووید 19 و تغییر زندگی روزمره بعد از ترخیص از بیمارستان، همراه با عدم اطمینان در مورد احتمال عود بیماری ممکن است منجر به اضطراب، وحشت، نگرانی و بدبینی بیش از حد در برخی از بیماران شود [12]. بر اساس تجارب موجود، توجه به اصلاح سبک زندگی و گنجاندن فعالیت فیزیکی مفرح در برنامه روزانه این افراد، به طور قابل‌توجهی موجب تقویت سیستم ایمنی و مقابله با خلق منفی شده است. محققین بر استفاده بهنگام از درمان‌های دارویی در موارد لزوم و نیز توجه خاص به تداخلات دارویی نیز تأکید دارند [12، 29].
6. زمینه‌های تحقیقاتی: همه‌گیری بیماری کووید 19منجر به واکنش جدی و چندجانبه روان‌پزشکان و متخصصان حوزه سلامت روان شده است که بسیاری از این نگرانی‌ها در قالب انتشارات علمی منتشر شده‌اند. اگرچه کیفیت شواهد موجود در مواردی نسبتاً پایین است، اما بدان سبب که شامل مشاهدات و پیشنهادات ارزشمند بی‌شماری برای همه متخصصانی است که در این زمینه فعالیت می‌کنند، مستندات ارزشمندی محسوب می‌شوند [2].
در این حوزه نقش محققین در تعیین و پیروی اولویت‌های تحقیقاتی مرتبط نقش مهمی است. تأثیر طولانی‌مدت استرس ابتلا به بیماری کووید 19 و یا پیامدهای روانی در افراد مبتلا و نزدیکان ایشان، ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها به طول انجامد و یا حتی پنهان بماند. بدون تردید پیشگیری و مدیریت این تأثیرات نیازمند تلاش هماهنگ و همه جانبه نه‌تنها روان‌پزشکان، بلکه مجموعه‌ای از کارکنان نظام مراقبت‌های بهداشتی است. برای ارزیابی دامنه این اختلالات در گروه‌های مختلف، به‌ویژه در کشورهایی که زیرساخت‌های بهداشت روانی کمتر توسعه یافته است، نیاز به تحقیقات بیشتر حتی در قالب مطالعات اولیه یا آزمایشی وجود دارد. همچنین باید محققین تلاش کنند تا تأثیر بیماری را بر سایر جمعیت‌های آسیب‌پذیر، نظیر کودکان و نوجوانان، ساکنین مناطق دورافتاده که دسترسی کمتری به مراقبت‌های بهداشتی دارند و افراد متعلق به گروه‌های کمتر برخوردار را ترسیم کنند. علاوه بر این، نحوه طراحی و اجرای مداخلات سلامت روان و ارزیابی پیامدهای اجرای آن‌ها مستلزم بررسی دقیق و همه جانبه‌ای است که راهگشای سیاست‌گذاران و مدیران این حوزه باشد [2، 7، 27].
درمجموع به عنوان یکی ار نقاط قوت؛ مطالعه حاضر یک مرور نظام‌مند است که با بهره‌گیری از روشی نظام‌مند و دسترسی به حداکثر داده‌های مرتبط به الزامات ارائه خدمات بهداشت روان شیوع بیماری کووید 19 پرداخته است. در این خصوص ذیل حوزه‌های کاربردی، یافته‌های مهم تخلیص و تجمیع شدند. همچنین در نتیجه‌گیری نهایی نکات مورد توجه برای سیاست‌گذاران و گروه‌های هدف مورد تأکید قرار گرفته است. 
نتیجه‌گیری 
با توجه به جمع‌بندی یافته‌ها، پیشگیری، درمان و پیگیری و بازتوانی پیامدهای روانی یکی از اهم اولویت‌ها در بحران جهانی بیماری کووید 19 است. در این خصوص کشورهای مختلف رویکردهای متفاوتی را اعم از متمرکز و غیرمتمرکز برگزیده‌اند و از روش‌های متنوعی در قالب پذیرش‌های حضوری یا امکانات غیرحضوری استفاده کرده‌اند. نظر به تجارب منتشر شده و با تحلیل نقاط قوت و ضعف آن‌ها برای مقابله با چالش پیش‌ِرو، علاوه بر بهره‌گیری از ظرفیت‌های مشارکتی و چندجانبه و توجه به بازتوزیع منابع موجود، لازم است موارد ذیل مورد توجه سیاست‌گذاران و مدیران حوزه‌های سلامت قرار گیرد:
1. جلب مشارکت سایر بخش‌ها و برنامه‌ریزی برای مدیریت همه جانبه و تعاملی؛ 2. کاهش تعداد کارکنان بخش‌های مراقبت‌های سلامت روان و تمهید روش‌های غیرحضوری و برخط ارائه خدمات؛ 3. برنامه‌ریزی برای خدمات مبتنی بر جامعه به منظور افزایش سطح دسترسی و کاهش مراجعه به بیمارستان‌های تخصصی روان‌پزشکی؛ 4. توانمندسازی و آموزش مداوم بیماران سرپایی و بستری در بخش‌های روان‌پزشکی(حضوری و برخط به اقتضای شرایط)؛ 5. ارزیابی مداوم کادر بهداشت و درمان به عنوان گروه در معرض خطر ابتلا به اختلالات روان‌شناختی؛ 6. بازتوزیع منابع و ارتقای زیرساخت‌های لازم برای خدمات غیرحضوری و برخط؛ 7. طراحی و اجرای مطالعات کاربردی و تولید مستندات علمی و قابل استناد برای سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد و مدیریت علمی.
ملاحظات اخلاقی
از آنجا که این مطالعه از نوع مطالعات ثانویه است، ملاحظه اخلاقی ویژه‌ای ندارد. در تمامی گزارشات و مقالات منتج از مطالعه تمامی منبع اطلاعاتی مورد استفاده، استناد خواهد شد.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و مرکز تحقیقات سلامت معنوی دانشگاه علوم پزشکی ایران  از این پژوهش حمایت مالی کرده اند. 
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند. 
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.


 

 References
1.Ahmed MZ, Ahmed O, Aibao Z, Hanbin S, Siyu L, Ahmad A. Epidemic of COVID-19 in China and associated Psychological Problems. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102092. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102092] [PMID] [PMCID]
2.Rajkumar RP. COVID-19 and mental health: A review of the existing literature. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 52:102066. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102066] [PMID] [PMCID]
3.Singhal T. A review of Coronavirus Disease-2019 (COVID-19). Indian Journal of Pediatrics. 2020; 87(4):281-6 [DOI:10.1007/s12098-020-03263-6] [PMID] [PMCID]
4.Huang L, Lin G, Tang L, Yu L, Zhou Z. Special attention to nurses’ protection during the COVID-19 epidemic. Critical care (London, England). 2020; 24(1):120. [DOI:10.1186/s13054-020-2841-7] [PMID] [PMCID]
5.Xiang YT, Zhao YJ, Liu ZH, Li XH, Zhao N, Cheung T, et al. The COVID-19 outbreak and psychiatric hospitals in China: Managing challenges through mental health service reform. International Journal of Biological Sciences. 2020; 16(10):1741-4. [DOI:10.7150/ijbs.45072] [PMID] [PMCID]
6.Hassan SA, Sheikh FN, Jamal S, Ezeh JK, Akhtar A. Coronavirus (COVID-19): A review of clinical features, diagnosis, and treatment. Cureus. 2020; 12(3):e7355. [DOI:10.7759/cureus.7355]
7.DePierro J, Lowe S, Katz C. Lessons learned from 9/11: Mental health perspectives on the COVID-19 pandemic. Psychiatry Research. 2020; 288:113024 [DOI:10.1016/j.psychres.2020.113024] [PMID] [PMCID]
8.Lee AM, Wong JGWS, McAlonan GM, Cheung V, Cheung C, Sham PC, et al. Stress and psychological distress among SARS survivors 1 year after the outbreak. Canadian Journal of Psychiatry. Revue Canadienne De Psychiatrie. 2007; 52(4):233-40. [DOI:10.1177/070674370705200405] [PMID]
9.Song Z, Hu Y, Zheng S, Yang L, Zhao R. Hospital pharmacists’ pharmaceutical care for hospitalized patients with COVID-19: Recommendations and guidance from clinical experience. Research in social & administrative pharmacy: RSAP. 2021; 17(1):2027-31. [DOI:10.1016/j.sapharm.2020.03.027] [PMID] [PMCID]
10.Liang Y, Chen M, Zheng X, Liu J. Screening for Chinese medical staff mental health by SDS and SAS during the outbreak of COVID-19. Journal of Psychosomatic Research. 2020; 133:110102. [DOI:10.1016/j.jpsychores.2020.110102] [PMID] [PMCID]
11.Greenberg N, Docherty M, Gnanapragasam S, Wessely S. Managing mental health challenges faced by healthcare workers during covid-19 pandemic. The BMJ(Clinical research ed). 2020; 368:m1211. [DOI:10.1136/bmj.m1211] [PMID]
12.Cosic K, Popovic S, Sarlija M, Kesedzic I. Impact of human disasters and COVID-19 pandemic on mental health: Potential of digital psychiatry. Psychiatria Danubina. 2020; 32(1):25-31. [DOI:10.24869/psyd.2020.25] [PMID]
13.Gong K, Xu Z, Cai Z, Chen Y, Wang Z. Internet hospitals help prevent and control the epidemic of covid-19 in China: Multicenter user profiling study. Journal of Medical Internet Research. 2020; 22(4):e18908. [DOI:10.2196/18908] [PMID] [PMCID]
14.Judson TJ, Odisho AY, Neinstein AB, Chao J, Williams A, Miller C, et al. Rapid Design and Implementation of an Integrated Patient Self-Triage and Self-Scheduling Tool for COVID-19. Journal of the American Medical Informatics Association: JAMIA. 2020; 27(6):860-6. [DOI:10.1093/jamia/ocaa051] [PMID] [PMCID]
15.Bo H-X, Li W, Yang Y, Wang Y, Zhang Q, Cheung T, et al. Posttraumatic stress symptoms and attitude toward crisis mental health services among clinically stable patients with COVID-19 in China. Psychological Medicine. 2020:1-2. [DOI:10.1017/S0033291720000999] [PMID] [PMCID]
16.D’Agostino A, Demartini B, Cavallotti S, Gambini O. Mental health services in Italy during the COVID-19 outbreak. The Lancet Psychiatry. 2020; 7(5):385-7. [DOI:10.1016/S2215-0366(20)30133-4]
17.Kang L, Ma S, Chen M, Yang J, Wang Y, Li R, et al. Impact on mental health and perceptions of psychological care among medical and nursing staff in Wuhan during the 2019 novel coronavirus disease outbreak: A cross-sectional study. Brain, Behavior, and Immunity. 2020; 87:11-7. [DOI:10.1016/j.bbi.2020.03.028] [PMID] [PMCID]
18.Ho CS, Chee CY, Ho RC. Mental Health Strategies to Combat the Psychological Impact of COVID-19 Beyond Paranoia and Panic. Annals of the Academy of Medicine, Singapore. 2020; 49(3):155-60. [DOI:10.47102/annals-acadmedsg.202043]
19.Navarrete-Reyes AP, Avila-Funes JA. Staying in a burning house: Perks and perils of a hotline in the times of covid-19. Journal of the American Geriatrics Society. 2020; 68(5):E10-1. [DOI:10.1111/jgs.16479] [PMID] [PMCID]
20.Xiao C. A novel approach of consultation on 2019 novel Coronavirus (COVID-19)-related psychological and mental problems: Structured letter therapy. Psychiatry Investigation. 2020; 17(2):175-6. [DOI:10.30773/pi.2020.0047] [PMID] [PMCID]
21.Brownstone ND, Thibodeaux QG, Reddy VD, Myers BA, Chan SY, Bhutani T, et al. Novel Coronavirus Disease (COVID-19) and biologic therapy in psoriasis: Infection risk and patient counseling in uncertain times. Dermatology and Therapy. 2020; 10(3):1-11. [DOI: 10.1007/s13555-020-00377-9] [PMCID]
22.Chen Q, Liang M, Li Y, Guo J, Fei D, Wang L, et al. Mental health care for medical staff in China during the COVID-19 outbreak. The lancet Psychiatry. 2020; 7(4):e15-6. [DOI:10.1016/S2215-0366(20)30078-X]
23.Rana W, Mukhtar S, Mukhtar S. Mental health of medical workers in Pakistan during the pandemic COVID-19 outbreak. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102080. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102080] [PMID] [PMCID]
24.Percudani M, Corradin M, Moreno M, Indelicato A, Vita A. Mental health services in lombardy during COVID-19 outbreak. Psychiatry Research. 2020; 288:112980. [DOI:10.1016/j.psychres.2020.112980] [PMID] [PMCID]
25.Shalev D, Shapiro PA. Epidemic psychiatry: The opportunities and challenges of COVID-19. General Hospital Psychiatry. 2020; 64:68-71. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2020.03.009] [PMID] [PMCID]
26.Zhou X, Snoswell CL, Harding LE, Bambling M, Edirippulige S, Bai X, et al. The role of telehealth in reducing the mental health burden from COVID-19. Telemedicine Journal and E-Health: The Official Journal Of The American Telemedicine Association. 2020; 26(4):377-9. [DOI:10.1089/tmj.2020.0068] [PMID]
27.Li W, Yang Y, Liu ZH, Zhao YJ, Zhang Q, Zhang L, et al. Progression of mental health services during the COVID-19 outbreak in China. International Journal of Biological Sciences. 2020; 16(10):1732-8. [DOI:10.7150/ijbs.45120] [PMID] [PMCID]
28.Liu S, Yang L, Zhang C, Xiang Y-T, Liu Z, Hu S, et al. Online mental health services in China during the COVID-19 outbreak. The lancet Psychiatry. 2020; 7(4):e17-8. [DOI:10.1016/S2215-0366(20)30077-8]
29.Bao Y, Sun Y, Meng S, Shi J, Lu L. 2019-nCoV epidemic: Address mental health care to empower society. Lancet (London, England). 2020; 395(10224):e37-8. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30309-3]
30.Greenhalgh T, Wherton J, Shaw S, Morrison C. Video consultations for covid-19. the BMJ. 2020; 368:m998. [DOI:10.1136/bmj.m998] [PMID]
31.Shigemura J, Ursano RJ, Morganstein JC, Kurosawa M, Benedek DM. Public responses to the novel 2019 coronavirus (2019-nCoV) in Japan: Mental health consequences and target populations. Psychiatry and Clinical Neurosciences. 2020; 74(4):281-2. [DOI:10.1111/pcn.12988] [PMID] [PMCID]
32.Yao H, Chen JH, Xu YF. Rethinking online mental health services in China during the COVID-19 epidemic. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 50:102015. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102015] [PMID] [PMCID]
33.Snoswell C, Mehrotra A, Thomas E, Smith K-L, Haydon H, Caffery L, et al. Making the most of telehealth in COVID-19 responses, and beyond. Croakey Health Media. 2020. https://espace.library.uq.edu.au/view/UQ:3d6cf9d
34.Ekeland AG, Bowes A, Flottorp S. Effectiveness of telemedicine: A systematic review of reviews. International Journal of Medical Informatics. 2010; 79(11):736-71. [DOI:10.1016/j.ijmedinf.2010.08.006] [PMID]