مقدمه
در دسامبر 2019، پنومونی به دنبال انتشار کووید 19 در شهر ووهان واقع در استان هوبئی کشور چین شیوع یافت و متعاقباً در سراسر جهان جلب توجه کرد [1]. تارنمای ارزیابی‌های جهانی از ابتدای شیوع بیماری تا نیمه آوریل 2020، 204952 بیمار مبتلا به کووید 19 در ایران شناسایی کرده که از این تعداد 9623 مرگ‌ومیر در اثر ابتلا به این ویروس بوده است. طبق آمار، ایران از نظر تعداد کشته‌شدگان ناشی از کووید 19 تا نیمه آوریل در رتبه نهم جهانی قرار دارد [2]. 
کوویدـ 19 به عنوان ویروس مهلک به طور مکرر توصیف شده است [3]. چالوین هوانگ و همکاران به نقل از سازمان جهانی بهداشت بیان می‌کنند: «عفونت‌های کووید 19 انسانی خفیف هستند، لیکن اپیدمی‌های دو بتاکرونا ویروس (سارس کووید 19) سندرم حاد تنفسی شدیدی را ایجاد می‌کنند، به طوری که درخاورمیانه سندرم حاد تنفسی کووید 19، ده ‌هزار مورد مرگ‌ومیر در دو دهه گذشته به دنبال داشته است» [4].
انتقال سریع، از مشخصات این قبیل بیماری‌هاست و در اثر تماس نزدیک، پاندمی یا همه‌گیری رخ می‌دهد [5، 6، 7]. سرعت انتقال و گسترش سریع این بیماری، آسیب‌پذیری افراد را به دلیل وحشت ابتلا به بیماری افزایش می‌دهد. همچنین ماهیت مبهم بیماری و ناشناحته بودن آن و نیز اجرای اقدامات قرنطینه که در بعضی کشورها مانند چین به صورت سخت‌گیرانه اعمال شده است، سبب شد تا تعداد زیادی از افراد در انزوا نگه داشته شوند و بالتبع بسیاری از جنبه‌های زندگی تحت تأثیر قرار گرفته و موجب افزایش بیشتر بار بیماری و مشکلات گسترده روانی مانند اختلال هراس، اضطراب و افسردگی در کنار مشکلات جسمی شده است [8]. استرس و اضطراب ناشی از وحشت حضور در جامعه سبب عدم ورود افراد به مراکز خرید، عدم ورود دانشجویان به مراکز آموزشی و عدم ورود کارگران و گردشگران به مؤسسات کاری و تفریحی و درنتیجه احساس کاهش استقلال و استرس و نگرانی در مورد درآمد و امنیت شغلی و موارد دیگر و زمینه‌ساز ایجاد مشکلات روانی شده است، به طوری که دولت‌های چین، سنگاپور و استرالیا در مورد عوارض جانبی روان‌شناختی کووید 19 ابراز نگرانی کرده و اثرات بلندمدت این انزوا و ترس و وحشت در جامعه را تهدیدی جدی برای سلامت روانی افراد دانسته‌اند [9].
از دیرباز استرس به عنوان مفهوم دارای اهمیت مطرح بوده است [10]. در واقع استرس به فرایند سازگاری یک فرد زمانی که با چالش‌های درونی و بیرونی مواجه می‌شود، اشاره دارد [11].سازگاری نامناسب با استرس نیز از دو جهت هم عملکرد مغزی و هم فیزیولوژی و محیطی را تغییر می‌دهد و می‌تواند یک رشته وسیع از اختلالات روان‌شناختی(اضطراب، افسردگی، نقصان حافظه، فرسودگی) و اختلالات درد را پیش برده و همچنین با برایندهای گوناگونِ سلامت جسمانی و بیماری‌هایی مثل سرطان، دیابت، بیماری‌های قلبی و عروقی و آسم و آرتریت روماتوئید همراه باشد [10، 12]. استرس ادراک‌شده به عنوان برایندی از تعامل متقابل بین فرد و محیط پیرامونش در نظر گرفته می‌شود [10، 13]. البته بیشترین بحث در سنجش استرس این است که آیا ما باید خود را محدود به سنجش استرسورهای قابل مشاهده بیرونی (حوادث تکان‌دهنده و بزرگ زندگی یا مجموع حوادث کوچک) کنیم یا اینکه باید متمرکز روی واکنش‌های استرس شخصی شویم [5].
در تحقیقات مربوط به اپیدمی‌های پیشین در سال‌های گذشته، طیف گسترده‌ای از تأثیرات روانی اجتماعی بر افراد در سطح فردی، اجتماعی و بین‌المللی در هنگام شیوع عفونت‌های واگیردار گزارش شده است [14]؛ به طوری که در طی اپیدمی آنفلولانزا H1N1، حدود 10 درصد تا 30 درصد از عموم مردم ترس و نگرانی از آلوده شدن به ویروس و بیماری را داشتند [15] و در مطالعه مربوط به شیوع ابولا، افراد ترس از بیمار شدن یا مرگ، احساس ضعف، ناتوانی و انگ اجتماعی را تجربه کرده بودند [14]. همچنین کادر بهداشت و درمان، به‌ویژه افرادی که در مواجهه با بیماران دارای تأیید یا مظنون به کووید 19 کار می‌کنند، بیشتر از همه در معرض هر دو خطر عفونت و مشکلات بهداشت روانی بوده و ترس از انتقال ویروس به خانواده‌ها، دوستان یا همکارانشان را تجربه می‌کنند. به طور مثال در مطالعه‌ای در چین طی اپیدمی سارس نشان داده شد پرستارانی که در یک بیمارستان قرنطینه پکن، در بخش بالینی پرخطر مثل واحد سارس کار می‌کردند، بیشتر از سایرین دچار علائم استرس حاد پس از سانحه شده بودند [16]. در یک بررسی دیگر روی پزشکان و پرستاران بیمارستانی در ووهان چین در طی انتشار بیماری کووید 19، نشان داده شد 55 درصد از کارکنان مراقبت‌های پزشکی درجه بالایی از علائم افسردگی، 44 درصد اضطراب و 34 درصد بی‌خوابی را تجربه کردند [17]. لیجون کانگ در تحقیقی بیان می‌کند: «در مبارزه با همه‌گیری کووید 19 کارکنان کادر بهداشت و درمان با فشار زیادی از جمله خطر عفونت، ناکافی بودن محافظت از آلودگی، کار بیش از حد، ناامیدی، تبعیض، انزوا، بیمارانی با احساسات منفی، عدم تماس و ارتباط با خانواده‌ها و فرسودگی شدید مواجه شدند؛ به طوری که این وضعیت سبب مشکلات روحی روانی مانند استرس، اضطراب، علائم افسردگی، بی‌خوابی، انکار، عصبانیت و ترس شد. این مشکلات بهداشت روانی نه‌تنها روی توجه و درک و توانایی تصمیم‌گیری پرسنل تأثیر می‌گذارد، بلکه ممکن است توانایی مبارزه در برابر کووید 19 را کند کند و به نوعی می‌تواند اثر طولانی‌مدت روی تندرستی طولانی مدتشان داشته باشد که شایان توجه است» [18]. همچنین درک پاسخ و واکنش روانی پس از شرایط مواجهه اورژانسی می‌تواند به کادر درمان و مراقبت کمک کند تا برای پاسخ اجتماعی یک فاجعه یا بلا آماده شوند [19]. بر اساس نتایج مطالعات ارائه‌شده و تأثیرات شدید مواجهه با بیماری عفونی مسری و همچنین بیماری کووید 19 روی سلامت جسمی و روحی روانی کارکنان سلامت و اثرات مستقیم و غیرمستقیم آن بر سلامت جامعه، توجه به حفظ و ارتقای سلامت روان کارکنان مراقبت‌های پزشکی از اهمیت بسزایی برخوردار است. 
از آنجا که همه‌گیری بیماری کووید 19 یک اورژانس بهداشت عمومی با نگرانی بین‌المللی است، چالشی برای تاب‌آوری روان‌شناختی محسوب می‌شود. بر اساس شواهد، افراد عادی، بیماران، کارکنان و اعضای خانواده بیماران و کارکنان بهداشتی، در معرض آسیب روانی ناشی از همه‌گیری این ویروس هستند. درک وضعیت روانی افراد در معرض اختلالات روان‌شناختی می‌تواند به متخصصان در تشخیص این مشکلات کمک کند تا مداخلات روان‌شناختی هدفمند را برای بهبود سلامت روان بیمار فراهم کنند [20]. با شروع اپیدمی کووید 19 در کشور چین مطالعات مختلفی در زمینه اختلالات روانی در اقشار مختلف جامعه انجام شد [21]، اما در حال حاضر، اطلاعات محدودی در مورد تأثیر روان‌شناختی و وضعیت سلامت روان عموم مردم در اوج اپیدمی کووید 19 در ایران در دست است [22]. بنابراین با توجه به شیوع بیماری کووید 19 در ایران و جمعیت بالای بستری و مراقبت در تمامی بیمارستان‌های سطح کشور و همچنین مراکز درمانی اعم از بیمارستان‌ها و نقاهتگاه‌ها و احتمال تأثیر سوء روان‌شناختی این همه‌گیری در سطح هر جامعه‌ای، هدف از مطالعه حاضر تعیین میزان استرس ادراک‌شده کارکنان بهداشتی درمانی و غیربهداشتی درمانی وابسته به دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله(عج) در مواجهه با کووید-19 بود.
روش
پژوهش حاضر، یک مطالعه توصیفی مقطعی است که در فروردین سال 1399 انجام شد. جامعه پژوهش شامل کارکنان بهداشتی درمانی (پزشک، پرستار، کمک‌پرستار و دانشجویان سال آخر پزشکی و پرستاری شاغل در بیمارستان) و غیربهداشتی درمانی (مشاغل عمومی و اداری شاغل در بیمارستان مثل منشی، مسئول تغذیه، کارگزینی و حسابداری و غیره) مواجهه‌یافته با کووید 19 بود که با روش نمونه‌گیری در دسترس وارد مطالعه شدند. برآورد حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران انجام شد و تعداد نمونه با در نظر گرفتن ضریب اطمینان 95 درصد، 508 نفر محاسبه شد، بنابراین با توجه به احتمال ریزش نمونه‌ها در این مطالعه در مجموع 528 نمونه مورد مطالعه قرار گرفت. 
تمامی کادر درمان و غیردرمان مواجهه‌یافته با کووید 19 که دسترسی به تلفن همراه هوشمند داشتند، وارد مطالعه شدند. با پرسیدن سؤالات در بخش اطلاعات فردی و جمعیت‌شناختی، افرادی که سابقه بیماری‌های روانی (استرس، اضطراب، افسردگی و غیره) داشتند یا در حال مصرف داروهای روان‌پزشکی ضداضطراب و افسردگی و ضدجنون بودند از مطالعه خارج شدند. 
ابزار مورد استفاده در مطالعه دارای دو بخش بود؛ بخش اول مربوط به پرسش‌نامه اطلاعات فردی و جمعیت‌شناختی شامل سن، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، وضعیت استخدام، نوع شغل(بهداشتی درمانی و غیربهداشتی درمانی)، وجود یا عدم وجود بیماری‌های زمینه‌ای، وضعیت اجتماعی اقتصادی و مصرف دارو بود. بخش دوم، مقیاس استرس ادراک‌شده با ده گویه بود که گویه‌های آن جنبه‌های منفی و مثبت استرس را دربر می‌گرفت [18]. این مقیاس با گزینه‌های پاسخ‌دهی در پنج طیف لیکرتی طراحی شده است که ترتیب نمرات به صورت صفر تا 4 است و محاسبه امتیاز نمرات به طور معکوس (هرگز=4، به ندرت=3، گاهی اوقات=2، اغلب=1، همیشه= صفر) است به جز سؤالات 4، 5، 6 و 8 که به طور مثبت محاسبه می‌شوند. مجموع امتیازات برابر 13 حد معمول استرس است، اما مجموع امتیاز 20 و بالاتر به عنوان استرس بالا در نظر گرفته می‌شود که نیازمند مداخلات درمانی است [23]. روایی پرسش‌نامه توسط خلیلی و همکاران در سال 1396 و پایایی آن با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ بیش از 0/7 تأیید شد [24]. پرسش‌نامه آنلاین با استفاده از وب‌سایت پرس‌لاین طراحی شد و بر اساس درج آیتم مربوطه در پرس‌لاین افراد تنها یک‌بار توانایی تکمیل پرسش‌نامه را داشتند و افرادی که همه سؤالات پرسش‌نامه را به طور کامل تکمیل نکرده بودند، به عنوان ریزش نمونه‌ها محسوب شدند. درمجموع 12 نفر از نمونه‌ها به علت تکمیل ناقص سؤالات پرسش‌نامه از کل جمعیت شرکت‌کنندگان مطالعه حذف شدند.
سؤالات مقیاس استرس ادراک‌شده به صورت آنلاین در گروه‌ها و کانال‌های کارکنان درمانی (پزشکی و پرستاری) و غیردرمانی بیمارستان در اختیار افراد مورد نظر که معیار ورود به مطالعه را داشتند قرار گرفت. در‌نهایت پس از رسیدن نمونه به حجم مورد نظر، متغیرهای موجود در پرسش‌نامه و مقیاس، کدگذاری و به کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 22 تجزیه و تحلیل شدند. سطح معنی‌داری برابر با 0/05 در نظر گرفته شد. ابتدا با استفاده از جداول توزیع فراوانی، متغیرهای جمعیت‌شناختی توصیف شد و سپس برای استفاده مناسب از شاخص‌های توصیفی و آزمون‌های استنباطی با بهره‌گیری از آزمون یک‌نمونه‌ای کولموگروف اسمیرنف نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد مطالعه مشخص شد. با توجه به غیرنرمال بودن توزیع متغیرها، آزمون‌های ناپارامتری برای تجزیه و تحلیل به کار برده شد. در بخش توصیفی از شاخص‌های حداقل، حداکثر، میانه و دامنه تغییرات و در بخش استنباطی برای آزمون فرضیه‌های تحقیق از آزمون‌های ناپارامتری من‌ویتنی یو و کروسکال‌والیس استفاده شد. 
یافته‌ها
از بین 528 نفر شرکت‌کننده در مطالعه، 29/5 درصد مجرد و 68/2 درصد متأهل، 52/7 درصد مرد و 47/3 درصد زن و اکثر نمونه‌ها (47/3 درصد) در رده سنی 64-46 سال بودند. از نظر شغلی، 57/4 درصد در رشته‌های بهداشت و درمان و 42/6 درصد در رشته‌های غیربهداشتی، مشغول به کار بودند. اکثریت نمونه‌ها (50/9 درصد) کارمند رسمی بوده و وضعیت اقتصادی اکثر نمونه‌ها (68/6 درصد) متوسط بود، همچنین اکثر افراد (92/0 درصد) مصرف دارو نداشتند (جدول شماره 1). 



90/2 درصد نمونه‌ها استرس ادراک‌شده متوسط و 5/7 درصد استرس خفیف یا غیر بیمارگونه و تنها 4/2 درصد افراد استرس بیمارگونه و شدید داشتند (جدول شماره 2). 



با استفاده از آزمون من‌ویتنی، میزان استرس با بیماری‌های زمینه‌ای (0/65=P) و وضعیت تأهل (0/14=P) رابطه معنی‌داری نداشت. همچنین با استفاده از آزمون کروسکال‌والیس، بین میزان استرس با سن (0/22=P)، میزان تحصیلات (0/1=P) و نیز وضعیت اجتماعی اقتصادی (0/76=P) رابطه معنی‌داری مشاهده نشد. اما همان‌طور که در جدول شماره 3 نشان داده شده است رابطه بین میزان استرس با جنس (0/003=P)، نوع استخدام (0/001>P)، شغل (0/032=P) و مصرف دار و(0/018=P) معنی‌دار بود، به این صورت که با مقایسه میانگین‌ها، زنان نسبت به مردان، افرادی که مصرف دارو داشتند استرس بیشتری داشتند و افراد با مشاغل درمانی نسبت به مشاغل غیردرمانی، میزان استرس بیشتری داشتند، همچنین طبق جدول شماره 3، افراد دانشجو نسبت به افراد با استخدام رسمی و قراردادی استرس بیشتری داشتند. 



بحث
مقاله حاضر با هدف بررسی میزان استرس ادراک‌شده کادر درمان و غیردرمان بیمارستان در مواجهه با کووید 19 انجام شد. نتایج مطالعه نشان داد سطح استرس ادراک‌شده مواجهین با کووید 19 در اکثریت شرکت‌کنندگان در سطح متوسط و در حدود 4/2 درصد از نوع شدید و بیمارگونه بوده است. وانگ و همکاران در مطالعه مشابهی نشان دادند 8/1 درصد افراد تحت قرنطینه طی اپیدمی کووید 19 دارای میزان استرس متوسط تا شدیدی بودند، به صورتی که وضعیت ضعیف رعایت بهداشت شخصی (پوشیدن ماسک و شستن دست) با سطوح بالاتر استرس همراه بود [25]. افرادی که در خانه قرنطینه می‌شوند به دلیل کمبود فضای فعالیت بدنی، استرس ناشی از تعاملات محدود اجتماعی و اضطراب ناشی از ترس از انتقال عفونت به اعضای خانواده، دچار فشار روحی شده و احساس تنهایی می‌کنند، بنابراین سلامت روانی این افراد نیاز به توجه بیشتری دارد [11]. در انگلستان و اتریش پیه و همکاران نمره استرس ادراک‌شده افراد بزرگسال جامعه را متوسط تا شدید برآورد کردند [26]. کمال و عثمان در عراق میزان استرس عموم جامعه در همه‌گیری کووید 19 را بالا گزارش کردند، به طوری که میزان استرس در افراد با تحصیلات عالی بالاتر بود [27]. در ایران نیز جهانبخشی و همکاران سطح دیسترس روانی جامعه بزرگسال ایرانی در مواجهه با کووید 19 را در مقایسه با چینی‌ها بالاتر برآورد کردند [28]. در مطالعات دیگری نیز در کشور چین یک ماه پس از اپیدمی کووید 19 میزان استرس حاد پس از سانحه در شهرهای درگیر و غیردرگیر مستقیم با شیوع بیماری از 7 درصد تا 46 درصد گزارش شد [29، 30]. این موضوع نشان‌دهنده این است که جدا بودن از دیگران می‌تواند باعث ایجاد احساسات منفی شود [8]. در اکثر مطالعات مورد بررسی، درصد بالایی از عموم جامعه (97 درصد) در مورد شیوع کووید 19 نگران بودند و 98 درصد آشفتگی جزئی در امور روزمره زندگی داشتند [11]. البته استفاده از تمهیداتی چون به‌روزرسانی دقیق اطلاعات بهداشتی، به‌ویژه در مورد تعداد افراد بهبودیافته، با پایین بودن سطح استرس در اپیدمی کووید 19 در جامعه چین همراه بود. اطلاعات تکمیلی در مورد داروها یا واکسن‌ها، مسیرهای انتقال و به‌روزرسانی‌ها در مورد تعداد موارد آلوده و مکان (به عنوان مثال زمان واقعی، نقشه ردیابی آنلاین) نیز با سطح اضطراب پایین‌تر آن‌ها در ارتباط بود [25] که نکته‌ای قابل تأمل و حائز اهمیت برای مسئولین در برنامه‌ریزی‌های پیشگیری و درمانی بحران سطح جامعه است.
نتایج این مطالعه نشان داد افراد با مشاغل درمانی مثل پزشکی و پرستاری (57/4 درصد) سطح استرس بالاتری نسبت به مشاغل غیردرمانی داشتند. مطالعات دیگری در ایران نیز سطح اضطراب و افسردگی کادر بهداشتی و درمانی (پزشکان و پرستاران) را بالاتر از سطح عموم جامعه در همه‌گیری کووید 19 نشان داد [31، 32]. در خلال اپیدمی CoV - MERS در عربستان سعودی نیز در میان پرسنل درمانی، پرستاران دچار ترس و عصبی بودن به دنبال تجربیات استرس‌زای مراقبت از بیماران شده بودند [33]. نتایج مطالعه‌ای توسط کای و همکاران در چین طی اپیدمی کووید 19 نشان داد کارکنان درمانی از نظر روحی‌روانی در محیط کارشان به شدت در معرض آسیب جدی هستند [34]. در مطالعه‌ای، مؤید و همکاران در ایران سطح استرس کادر درمانی به‌خصوص پرستاران را در مواجهه با مخاطرات شغلی مثل نیدل استیک شدن، بالا گزارش کردند [35]. چنین بیان شده است که مداخلات آموزشی طبق مدل تثبیت موقعیت در مخاطرات شغلی بخش اورژانس و مراقبت تروما، در کاهش این استرس مؤثر است [36]. راهبردهای مقابله‌ای مثبت با استرس نیز در کاهش استرس کادر درمانی مؤثر شناخته شده است، به طوری که جیانگ و همکاران طی مطالعه‌ای در بحران کووید 19 در چین مهم‌ترین عامل کاهش استرس پرسنل درمانی را وجود نگرش مثبت سایر همکارانشان ذکر کردند [37]. با نظر به اینکه کارکنان درمانی، خط مقدم مواجهه با بحران اپیدمی کرونا هستند، بار جسمی و روانی زیادی را تحمل می‌کنند که نیازمند توجهات و تمهیدات بیشتر مسئولین بهداشت و درمان است.
نتایج یافته‌های مطالعه ما نشان داد زنان نسبت به مردان میزان استرس بیشتری داشتند. در اکثر مطالعات داخلی و خارجی بررسی‌شده، جامعه زنان آسیب‌پذیری بیشتری در مقابل اختلالات روان‌شناختی به صورت استرس، اضطراب و افسردگی داشتند [27، 37، 38، 39] که با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد. شواهد نشان می‌دهند شیوع بالاتر اختلالات روانی در زنان نسبت به مردان می‌تواند بیشتر به محدود بودن زنان در مشارکت‌های اجتماعی، عوامل بیولوژیکی و استرس‌های محیطی مربوط باشد [17]. همچنین نتایج مطالعه ما، بیشتر بودن میزان استرس را در میان دانشجویان نسبت به سایر کارکنان درمانی نشان داد و همین‌طور افرادی که کارکنان رسمی سازمان بودند استرس بیشتری در مواجهه با شیوع کووید 19 داشتند. در بعضی مطالعات، افراد رده سنی جوان‌تر مثل دانش‌آموزان و دانشجویان بیشتر در معرض اضطراب منتشر و پریشانی روانی بودند [39، 40]. در هندوستان نیز طی مطالعه‌ای ویدی ادهارا و همکاران نشان دادند 19 درصد دانشجویان داروسازی میزان استرس شدیدی در همه‌گیری کووید-19 داشتند [41] که می‌تواند به میزان جستجوی بیشتر در شبکه‌های مجازی راجع به اخبار همه‌گیری و تحت تنش قرار گرفتن بیشتر آنان هم مرتبط باشد. همچنین تجربیات کمتر مدیریت استرس و مهارت‌های مقابله‌ای مناسب هم احتمالاً با میزان استرس بیشتر دانشجویان مرتبط است.
با توجه به نتایج مطالعات و تأثیر تنش‌زای بیماری کووید 19 بر اقشار مختلف جامعه، افراد تحت قرنطینه، عموم جامعه، کادر درمان و خانواده‌های آنان، اجرای مداخلات روان‌شناختی به‌موقع و مؤثر در کنار مراقبت‌های پزشکی برای بیماران دچار دیسترس شدید روانی به‌خصوص بیمارانی که نیاز به قرنطینه جدی دارند، الزامی بوده و بر شناسایی و حل مشکلات روانی در روند بیماری به صورت آنلاین تأکید شده است [42]. در این راستا طی اپیدمی کووید 19 در بعضی کشورها از جمله چین، خدمات مشاوره روان‌شناختی با استفاده از تلفن و اینترنت برای برنامه مشاوره یا مداخله، به طور گسترده مستقر شد و شورای ایالتی چین اعلام کرد که در حال راه‌اندازی مؤسسات آنلاین در پاسخ به مشکلات شیوع این بیماری است [23].
نتیجه‌گیری
یافته‌های مطالعه حاضر نیازمندی بیشتر گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه مثل زنان، دانشجویان و کارکنان مشاغل درمانی در بحران کووید 19 به پیشگیری و مراقبت را نشان داد که باید با مرور راهبردهای مقابله‌ای مؤثر و مدیریت اپیدمی بیماری، دسترسی به منابع درمانی و سیستم خدمات روانی برای این قشر تقویت بیشتری شود. همچنین برنامه ریزی راهبردهای ملی و کمک‌های اولیه در بحران‌ها از طریق تله‌مدیسین و خدمات آنلاین، مورد تأکید و توجه قرار گیرد تا با سیستم مداخلات جامع مثل مانیتورینگ، غربالگری و مداخلات هدفمند و ارجاعی جهت کاهش دیسترس روان‌شناختی و پیشگیری از مشکلات سلامت روان، اقدامات بهینه‌ای در این زمینه صورت گیرد.
از محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به عدم نمونه‌گیری حضوری به دلیل شرایط پرخطر و بحرانی بیماری و اهمیت رعایت حفظ فاصله فیزیکی اشاره کرد که جهت غلبه بر این مشکل با کمک پرسش‌نامه آنلاین و به اشتراک گذاری آن از طریق ایمیل و گروه‌ها و کانال‌های کارکنان درمانی و غیردرمانی، تا حدود زیادی این مشکل مرتفع شد.
با توجه به اینکه مطالعه حاضر به بررسی شیوع میزان استرس ادراک‌شده کارکنان درمانی و غیردرمانی در مواجهه با کووید 19 پرداخته است، پیشنهاد می‌شود تا مطالعاتی به بررسی شیوع انواع اختلالات روان‌شناختی(اضطراب، افسردگی، اختلالات خواب و غیره) یا ارتباط آن با کیفیت زندگی در سطوح مختلف جامعه به‌خصوص کادر بهداشتی درمانی در سطح کشور بپردازند تا بدین‌وسیله بتوان در برنامه‌ریزی‌های درمانی و مراقبتی اقدامات مؤثری انجام داد.
ملاحظات اخلاقی
برای شروع مطالعه، ابتدا مجوز از کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله با شناسه IR.BMSU.REC.1399.029 اخذ و رضایت شرکت در مطالعه در ابتدای پرسش‌نامه آنلاین با معرفی هدف مطالعه از مشارکت‌کنندگان کسب شد و جهت رعایت اصل رازداری، اطلاعات واحد‌های پژوهش بدون اخذ نام و نام خانوادگی‌شان ثبت و ضبط شد.
حامی مالی
ایـن پژوهـش حاصل طرح تحقیقاتی معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله است که با کد رهگیری 99000023 ثبت شد.
مشارکت نویسندگان
مفهوم سازی: مسعود سیرتی‌نیر و ربابه خلیلی؛ تحقیق، بررسی و نگارش پیش‌نویس: همه نویسندگان؛ تحلیل و اعتبار یابی: مسعود سیرتی‌نیر؛ ویراستاری و نهایی‌سازی: ربابه خلیلی. 
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از همه مشارکت‌کنندگان در مطالعه حاضر، از واحد توسعه تحقیقات بالینی بیمارستان بقیه‌الله(عج)، مرکز تحقیقات علوم رفتاری و معاونت پژوهش دانشکده پرستاری دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله تشکر و قدردانی می‌شود.

 

References
1.Lancet T. Emerging understandings of 2019-nCoV. Lancet (London, England). 2020; 395(10221):311. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30186-0]
2.Worldometers. Coronavirus updates [Internet]. 2020 [Updated 2021 February 15]. Available from: https://www.worldometers.info/
3.Xiang YT, Yang Y, Li W, Zhang L, Zhang Q, Cheung T, et al. Timely mental health care for the 2019 novel coronavirus outbreak is urgently needed. The Lancet Psychiatry. 2020; 7(3):228-9. [DOI:10.1016/S2215-0366(20)30046-8]
4.Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. The Lancet. 2020; 395(10223):497-506. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30183-5]
5.Wong TW, Yau JK, Chan CL, Kwong RS, Ho SM, Lau CC, et al. The psychological impact of severe acute respiratory syndrome outbreak on healthcare workers in emergency departments and how they cope. European Journal of Emergency Medicine. 2005; 12(1):13-8. [DOI:10.1097/00063110-200502000-00005] [PMID]
6.Su S, Wong G, Shi W, Weifeng S, Jun L, Alexander CK, et al. Epidemiology, genetic recombination, and pathogenesis of coronaviruses. Trends in Microbiology. 2016; 24(6):490-502. [DOI:10.1016/j.tim.2016.03.003] [PMID] [PMCID]
7.Arefi MF, Poursadeqiyan M. A review of studies on the epidemic crisis of COVID-19 disease with a preventive approach. Work. 2020; 66(4):717-29. [DOI:10.3233/WOR-203218] [PMID]
8.Xiao H, Zhang Y, Kong D, Li S, Yang N. Social Capital and Sleep Quality in Individuals Who Self-Isolated for 14 Days During the Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Outbreak in January 2020 in China. Medical Science Monitor. 2020; 26:e923921. [DOI:10.12659/MSM.923921]
9.Wang C, Pan R, Wan X, Tan Y, Xu L, Ho CS, et al. Immediate psychological responses and associated factors during the initial stage of the 2019 Coronavirus Disease (COVID-19) epidemic among the general population in China. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(5):1729. [DOI:10.3390/ijerph17051729] [PMID] [PMCID]
10.Cohen S, Janicki-Deverts D, Miller GE. Psychological stress and disease. JAMA. 2007; 298(14):1685-7. [DOI:10.1001/jama.298.14.1685] [PMID]
11.Chrousos GP. Stress and disorders of the stress system. Nature Reviews Endocrinology. 2009; 5(7):374-81. [DOI:10.1038/nrendo.2009.106] [PMID]
12.Hellhammer DH, Hellhammer J. Stress: The brain-body connection. Switzerland: Karger Publishers; 2008. [DOI:10.1159/isbn.978-3-8055-7969-8]
13.Rosmond R. Role of stress in the pathogenesis of the metabolic syndrome. Psychoneuroendocrinology. 2005; 30(1):1-10. [DOI:10.1016/j.psyneuen.2004.05.007] [PMID]
14.Hall RC, Hall RC, Chapman MJ. The 1995 Kikwit Ebola outbreak: Lessons hospitals and physicians can apply to future viral epidemics. General Hospital Psychiatry. 2008; 30(5):446-52. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2008.05.003] [PMID] [PMCID]
15.Rubin GJ, Potts HWW, Michie S. The impact of communications about swine flu (influenza A H1N1v) on public responses to the outbreak: results from 36 national telephone surveys in the UK. Health Technology Assessment. 2010; 14(34):183-266. [DOI:10.3310/hta14340-03] [PMID]
16.Wu P, Fang Y, Guan Z, Fan B, Kong J, Yao Z, et al. The psychological impact of the SARS epidemic on hospital employees in China: Exposure, risk perception, and altruistic acceptance of risk. The Canadian Journal of Psychiatry. 2009; 54(5):302-11. [DOI:10.1177/070674370905400504] [PMID] [PMCID]
17.Nikpouraghdam M, Farahani AJ, Alishiri G, Heydari S, Ebrahimnia M, Samadinia H, et al. Epidemiological characteristics of coronavirus disease 2019 (COVID-19) patients in IRAN: A single center study. Journal of Clinical Virology. 2020; 127:104378. [DOI:10.1016/j.jcv.2020.104378] [PMID] [PMCID]
18.Kang L, Li Y, Hu S, Chen M, Yang C, Yang BX, et al. The mental health of medical workers in Wuhan, China dealing with the 2019 novel coronavirus. The Lancet Psychiatry. 2020; 7(3):e14. [DOI:10.1016/S2215-0366(20)30047-X]
19.von Keudell A, Koh KA, Shah SB, Harris MB, Smith M, Rodriguez EK, et al. Mental health after the Boston marathon bombing. The Lancet Psychiatry. 2016; 3(9):802-4. [DOI:10.1016/S2215-0366(16)30170-5]
20.Yang L, Wu D, Hou Y, Wang X, Dai N, Wang G, et al. Analysis of psychological state and clinical psychological intervention model of patients with COVID-19. MedRxiv. 2020. [DOI:10.1101/2020.03.22.20040899]
21.Lai J, Ma S, Wang Y, Cai Z, Hu J, Wei N, et al. Factors associated with mental health outcomes among health care workers exposed to coronavirus disease 2019. JAMA Network Open. 2020; 3(3):e203976. [DOI:10.1001/jamanetworkopen.2020.3976] [PMID] [PMCID]
22.Karimi L, Khalili R, Sirati Nir M. Investigating the prevalence of different types of psychological disorders in the exposure to coronavirus COVID-19 epidemic: A systematic review. Journal of Military Medicine. 2020; 22(6):648-62. [DOI:10.30491/JMM.22.6.648]
23.Cohen S. Perceived stress in a probability sample of the United States. In: Spacapan S, Oskamp S, editors. The claremont symposium on applied social psychology. The social psychology of health. California: Sage Publications, Inc; 1988. https://psycnet.apa.org/record/1988-98838-002
24.Khalili R, Nir MS, Ebadi A, Tavallai A, Habibi M. Validity and reliability of the Cohen 10-item Perceived Stress Scale in patients with chronic headache: Persian version. Asian Journal of Psychiatry. 2017; 26:136-40. [DOI:10.1016/j.ajp.2017.01.010] [PMID]
25.Wang C, Pan R, Wan X, Tan Y, Xu L, Ho CS. Immediate psychological responses and associated factors during the initial stage of the 2019 Coronavirus Disease (covid-19) epidemic among the general population in China. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(5):1729. [DOI:10.3390/ijerph17051729] [PMID] [PMCID]
26.Pieh C, Budimir S, Probst T. Mental health during COVID-19 lockdown: A comparison of Austria and the UK. SSRN Electronic Journal. . 2020. [DOI:10.2139/ssrn.3592372]
27.Othman N. Depression, anxiety, and stress in the time of COVID-19 pandemic in Kurdistan region, Iraq. Kurdistan Journal of Applied Research. 2020:37-44. [DOI:10.24017/covid.5]
28.Jahanshahi AA, Dinani MM, Madavani AN, Li J, Zhang SX. The distress of Iranian adults during the Covid-19 pandemic-More distressed than the Chinese and with different predictors. Brain, Behavior, and Immunity. 2020; 87:124-5. [DOI:10.1101/2020.04.03.20052571]
29.Sun L, Sun Z, Wu L, Zhu Z, Zhang F, Shang Z, et al. Prevalence and Risk Factors of Acute Posttraumatic Stress Symptoms during the COVID-19 Outbreak in Wuhan, China. MedRxiv. 2020. [DOI:10.1101/2020.03.06.20032425]
30.Liu N, Zhang F, Wei C, Jia Y, Shang Z, Sun L, et al. Prevalence and predictors of PTSS during COVID-19 outbreak in China hardest-hit areas: Gender differences matter. Psychiatry Research. 2020; 287:112921. [DOI:10.1016/j.psychres.2020.112921] [PMID] [PMCID]
31.Kaveh M, Davari-tanha F, Varaei S, Shirali E, Shokouhi N, Nazemi P, et al. Anxiety levels among Iranian health care workers during the COVID-19 surge: A cross-sectional study. MedRxiv. 2020. [DOI:10.1101/2020.05.02.20089045]
32.Taghizadeh F, Hassannia L, Moosazadeh M, Zarghami M, Taghizadeh H, Dooki AF, et al. Anxiety and depression in health workers and general population during covid-19 epidemic in IRAN: A web-based cross-sectional study. MedRxiv. 2020. [DOI:10.1101/2020.05.05.20089292]
33.Khalid I, Khalid TJ, Qabajah MR, Barnard AG, Qushmaq IA. Healthcare workers emotions, perceived stressors and coping strategies during a MERS-CoV outbreak. Clinical Medicine & Research. 2016; 14(1):7-14. [DOI:10.3121/cmr.2016.1303] [PMID] [PMCID]
34.Qi J, Xu J, Li B-Z, Huang J-S, Yang Y, Zhang Z-T, et al. The evaluation of sleep disturbances for Chinese frontline medical workers under the outbreak of COVID-19. Sleep Medicine. 2020; 72:1-4. [DOI:10.1101/2020.03.06.20031278]
35.Moayed MS, Mahmoudi H, Ebadi A, Salary MM, Danial Z. Effect of education on stress of exposure to sharps among nurses in emergency and trauma care wards. Trauma Monthly. 2015; 20(2):e17709. [DOI:10.5812/traumamon.20(2)2015.17709]
36.Poursadeqiyan M, Bazrafshan E, Arefi MF. Review of environmental challenges and pandemic crisis of Covid-19. Journal of Education and Health Promotion. 2020; 9:250. [DOI:10.4103/jehp.jehp_420_20] [PMID] [PMCID]
37.Cai H, Tu B, Ma J, Chen L, Fu L, Jiang Y, et al. psychological impact and coping strategies of frontline medical staff in hunan between january and march 2020 during the outbreak of Coronavirus Disease 2019 (COVID19) in Hubei, China. Medical Science Monitor: International Medical Journal of Experimental and Clinical Research. 2020; 26:e924171. [DOI:10.12659/MSM.924171]
38.Moghanibashi-Mansourieh A. Assessing the anxiety level of Iranian general population during COVID-19 outbreak. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102076. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102076] [PMID] [PMCID]
39.Qiu J, Shen B, Zhao M, Wang Z, Xie B, Xu Y. A nationwide survey of psychological distress among Chinese people in the COVID-19 epidemic: Implications and policy recommendations. General Psychiatry. 2020; 33(2):e100213. [DOI:10.1136/gpsych-2020-100213] [PMID] [PMCID]
40.Huang Y, Zhao N. Generalized anxiety disorder, depressive symptoms and sleep quality during COVID-19 epidemic in China: A web-based cross-sectional survey. Psychiatry Research. 2020; 288:112954. [DOI: 10.1016/j.psychres.2020.112954]
41.Suryadevara V, Adusumalli C, Adusumilli PK, Chalasani SH, Radhakrishnan R. Mental health status among the South Indian pharmacy students during COVID-19 pandemic quarantine period: A cross-sectional study. MedRxiv. 2020. http://medrxiv.org/content/10.1101/2020.05.08.20093708v1
42.Liu S, Yang L, Zhang C, Xiang YT, Liu Z, Hu S, et al. Online mental health services in China during the COVID-19 outbreak. The lancet Psychiatry. 2020; 7(4):e17-8. [DOI: 10.1016/S2215-0366(20)30077-8]