جمعه 20 مهر 1403
| English
دوره 26، شماره 4 - ( زمستان 1399 )
جلد 26 شماره 4 صفحات 417-400 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Hamidi F, Sobhani Tabar S. Effect of Psychodrama on Post-traumatic Stress Disorder Symptoms in Primary School Students Living in Earthquake-stricken Areas. IJPCP 2021; 26 (4) :400-417
URL: http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-3091-fa.html
URL: http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-3091-fa.html
حمیدی فریده، سبحانی‌تبار شعیب. اثربخشی روان‌درمانگری نمایشی در کاهش علائم اختلال استرس پس از سانحه در دانش‌آموزان ابتدایی مناطق زلزله‌زده شهرستان ثلاث باباجانی. مجله روانپزشكي و روانشناسي باليني ايران. 1399; 26 (4) :400-417
1- گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران. ، fhamidi@sru.ac.ir
2- گروه روانشناسی تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.
2- گروه روانشناسی تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 9002 kb]
(2747 دریافت)
| چکیده (HTML) (3574 مشاهده)
متن کامل: (5404 مشاهده)
مقدمه
هر ساله کشور ما در معرض بلایای طبیعی، از انواع گوناگون قرار می‌گیرد و هر از چندگاهی شاهد خبرهای ناگواری در زمینه وقوع یکی از آن‌ها در نقاطی از کشور هستیم.
بنا بر گزارش دفتر امور هماهنگ‌کننده کمک‌های انسان دوستانه سازمان ملل متحد، ایران در رتبه ششم از نظر مستعد بودن در وقوع بلایای طبیعی در جهان به شمار می‌رود و در ده سال گذشته در ایران به طور متوسط هر ساله چهار هزار نفر در اثر این حوادث از بین رفته‌اند و 55 هزار نفر دیگر به نحوی متأثر شده‌اند [1]. زلزله به عنوان یک بلای طبیعی، بسیار مخرب است و دامنه گسترده و تهدید جدی برای ایمنی زندگی انسان‌ها به شمار می‌رود [2]. میلیون‌ها کودک در کره زمین با وقایع آسیب‌زا، از جمله بلایای طبیعی مواجه می‌شوند. تعدادی از این کودکان مبتلا به یک سندرم کلینیکی با نشانه‌های فیزیکی، شناختی، رفتاری و هیجانی می‌شوند که اختلال استرس پس از سانحه نامیده می‌شود.
این مفهوم عبارت است از مجموعه‌ای از نشانه‌های رفتاری، شناختی و هیجانی که در پی مواجهه مکرر و شدید با یک یا چند رویداد آسیب‌زا به وجود می‌آید، بیشتر از یک ماه طول می‌کشد، با علائم فراوانی مانند یادآوری مکرر رویداد آسیب‌زا، رفتارهای اجتنابی، اختلال خواب، کابوس و مشکلات تمرکز همراه است و ناشی از مصرف مواد و بیماری جسمی نیست. این اختلال به وسیله سایر اختلالات قابل توضیح نیست [3].
اختلال استرس پس از سانحه در بخش اختلالات روانی مربوط به تروما و استرس طبقه‌بندی می‌شود. اختلال استرس پس از سانحه به عنوان یک اختلال مرتبط با آسیب شناخته می‌شود. در این حالت فرد نسبت به رویدادهای زندگی نگاه اغراق‌آمیزی دارد. این نگاه اغراق‌آمیز سبب بروز استرس برای وی می‌شود [4].
حوادثی از قبیل جنگ، زلزله، سیل، تصادف، سوء‌استفاده جنسی و... می‌تواند باعث به وجود آمدن این اختلال مزمن در افراد باشد. به طور کلی افرادی که این وقایع را تجربه می‌کنند بیشتر از آن که ما بتوانیم آن‌ها را درک کنیم، از این علائم و تنیدگی‌ها رنج می‌برند.
مطالعات بسیاری نشان داده‌اند که پس از مواجهه با زلزله، میزان اختلالات روانی، از جمله اختلال استرس پس از سانحه، اختلال خواب، افسردگی، مصرف مواد غیرقانونی و اختلالات اضطرابی افزایش می‌یابند [5] که در این بین، اختلال استرس پس از سانحه، شایع‌ترین اختلال روانی بعد از وقوع زلزله محسوب می‌شود [6].
اختلال استرس پس از سانحه، یک اختلال ناشی از حوادثی معرفی می‌شود که فرد توانایی درک آن را ندارد. این حوادث به حدی شدید است که فرد معمولاً نمی‌تواند بصیرت مناسبی نسبت به آن پیدا کند. ریشه ایجاد این اختلال معمولاً یک حادثه در زندگی است. در صورتی که این حادثه جبران نشده باشد، آن‌گاه انتظار داریم این اختلال پدید آید. این مفهوم معمولاً زنجیره‌ای از وقایع را در زندگی فرد پدید می‌آورد. اختلال استرس پس از سانحه می‌تواند سبب ایجاد افسردگی و اختلال هراس شود [7].
یانگ و همکاران ادعا دارند که تحقیقات علم روانشناسی در مورد کودکان بعد از حوادث تروماتیک، روند رو به رشدی دارد که بین عوامل مسبب و ایجادکننده این حوادث بیشتر در مورد حوادث طبیعی مانند زلزله و سیل و در میان اختلالات به وجود آمده نیز بیشتر در مورد PTSD انجام شده است [8]. در سبب‌شناسی PTSD می‌توان به عوامل فشار، خطر‌ساز، زیستی، روان‌پریشی و شناختی رفتاری اشاره کرد [9].
نظریه‌های متعددی در خصوص تبیین اختلال استرس پس از حادثه وجود دارد، اما تعداد کمی از آن‌ها توصیف روشنی از مکانیسم‌های دخیل در سبب‌شناسی این اختلال را داشته و مورد ارزیابی گسترده تجربی قرار گرفته‌اند. در میان این نظریه‌ها چهار رویکرد شرطی‌سازی (کین و همکاران، 1985)، نظریه پردازش هیجانی (فوآ و روتبام، 1998)، نظریه بازنمایی دوگانه، (بروین و همکاران 1996) و نظریه شناختی (اهلرز و کلارک، 2000) از همه برجسته‌تر هستند [10].
از جمله عوامل معیارهای پنجمین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی برای اختلال استرس پس از سانحه شامل در معرض مرگ یا تهدید شدن به مرگ، ورود افکار مزاحم و ناخواسته مربوط به رویداد تروماتیک، خودداری کردن پس از رخ دادن رویداد تروماتیک، تغییرات منفی مرتبط با رویداد تروماتیک در شناخت‌ها و خلق فرد، تغییرات در برانگیختگی و شویه واکنش فرد، نابسامانی شدید در عملکرد اجتماعی، خانوادگی و سایر جنبه‌های مهم زندگی است.
در ملاک‌های تشخیصی DSM–5 در مورد اختلال استرس پس از سانحه مشخصاً ذکر شده که علائم مزاحم، اجتناب، تغییر خلق و شناخت و افزایش انگیختگی، باید حداقل یک ماه طول کشیده باشد. در مورد کودکان پیش‌دبستانی، پزشک می‌تواند مشخص کند که آیا علائم بروز کرده یا با علائم تجزیه‌ای (گسست از خویشتن / گسست از واقعیت) همراه است. در مورد افرادی که علائم‌شان کمتر از یک ماه طول می‌کشد، تشخیص مناسب می‌تواند اختلال استرس حاد باشد [9].
در DSM–5در مقایسه با نسخه قبلی، ملاک‌های روشن‌تری برای تشخیص PTSD و خصوصاً برای تشخیص استرس‌زا بودن و یا نبودن سوانح قرار داده شده است. در DSM–5 در مقایسه با DSM-IV بیشتر به نشانه‌های رفتاری افراد توجه و تأکید شده است و برای تشخیص PTSD به جای سه خوشه تشخیصی از چهار خوشه بهره گرفته می‌شود که این چهار خوشه عبارت‌اند از: تجربه مجدد، اجتناب، خلق و شناخت منفی و تحریک‌پذیری[11].
ریچارد بریانت و همکاران، در بررسی تأثیر اختلال استرس پس از سانحه بر سلامت روانی به این نتیجه رسیدند که اختلال استرس پس از سانحه با سطوح بالاتر مشکلات رفتاری کودک، بیش فعالی، علائم عاطفی و مشکلات با همسالان همراه است [12]. از طرفی طبق بررسی‌های صورت‌گرفته افراد مبتلا به PTSD با نقص در کارکردهای شناختی، از جمله عملکرد حافظه، توجه و کارکردهای اجرایی مواجه می‌شوند [14 ،13].
مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه، رویداد سانحه را در رؤیاها و افکار روزانه خود مجدداً تجربه کرده و سعی می‌کنند از هر چیزی که سبب یادآوری آن شود، پرهیز کنند و در کنار حالت برانگیختگی مفرط، نوعی کرختگی در پاسخ‌دهی در این افراد دیده می‌شود. سایر علائم عبارت‌اند از: افسردگی، اضطراب و مشکلات شناختی مانند ضعف در تمرکز [9].
از جمله نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه می‌توان به دشواری تمرکز، واکنش شدید از جا پریدن، واقعیت‌زدایی، شخصیت باختگی، کاهش آگاهی از محیط، ناتوانی در به یادآوردن جنبه‌های مختلف آسیب، بروز واکنش‌های جسمی و موارد دیگری اشاره کرد که همگی آن‌ها باعث کاهش سلامت عمومی می‌شوند [15].
میزان شیوع مادام‌العمر PTSD را حدود 8 درصد جمعیت عمومی می‌دانند و میزان بروز آن در طول عمر 9 تا 15 درصد تخمین زده می‌شود که البته علاوه بر این رقم، 5 تا 15 درصد دیگر از افراد ممکن است دچار اشکال تحت بالینی این اختلال باشند. میزان شیوع آن در طول عمر، در زنان 10 درصد و در مردان 4 درصد است. هرکسی می‌تواند به این اختلال دچار شود و هیچ‌کسی از این لحاظ مصونیت ندارد.
افرادی که سابقه افسردگی دارند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به PTSD متعاقب یک سانحه آسیب‌زا قرار دارند [9]. بررسی‌های قبلی نشان می‌دهد که کودکان و نوجوانان نیز در مواجهه با رویدادهای آسیب‌زا، علائم چهارگانه اختلال (تجربه مجدد، اجتناب، شناخت خلق منفی و تحریک‌پذیری) را نشان می‌دهند، اما تظاهر این علائم در سنین مختلف تا اندازه‌هایی متفاوت است. بیشتر بچه‌ها افکار تکراری و مزاحمی دارند که در تمام اوقات روز و به‌ویژه هنگام خواب وارد ذهن‌شان می‌شود و در مواردی نیز این تصاویر و افکار مزاحم به وسیله تداعی‌های محیطی راه‌اندازی می‌شوند.
کابوس‌های شبانه و رؤیاهای ترسناک در طول روز نیز پدیده‌های رایجی هستند و بیشتر بچه‌ها آن‌ها را تجربه می‌کنند. بسیاری از کودکان و نوجوانان ترس‌هایی در ارتباط با جنبه‌های خاصی از رویداد آسیب‌زا دارند و از محرک‌ها و تداعی‌های مرتبط با آن رویداد اجتناب می‌کنند، اما چون فکر کردن یا صحبت درباره رویداد آسیب‌زا برای آن‌ها بسیار ناراحت‌کننده است، معمولاً از این کار اجتناب می‌کنند.
بچه‌های مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه حساسیت بیش از حدی نسبت به خطرات محیطی دارند و مشکلات خواب در آن‌ها بسیار شایع است که به صورت مشکل در خواب رفتن یا بیدار شدن‌های مکرر در طول شب نمود پیدا می‌کند. بسیاری از بچه‌ها نسبت به قبل تحریک‌پذیرتر می‌شوند و مشکلاتی را در تمرکز و توجه، به‌ویژه در انجام تکالیف مدرسه گزارش می‌کنند.
علاوه بر این، کودکان و نوجوانان تغییرات شناختی نیز تجربه می‌کنند. این تغییرات شناختی ممکن است در قالب افکار خودآیند منفی باشد که در آن بچه‌ها احساس می‌کنند دنیا جای بسیار خطرناکی است و یا زندگی آن‌ها بسیار ناپایدار و شکننده خواهد بود [16].
زندگی بشر همواره با دو گونه مسئله عام پیش‌بینی‌پذیر طبیعی و انسانی مواجه است. در پیدایش بلایای طبیعی برخلاف مسائل انسانی، دست بشر چندان در کار نیست و این حوادث هر از گاهی رخ می‌دهد و فجایع دلخراشی می‌آفریند. از نظر غافلگیری و عدم پیش‌بینی‌پذیری، زلزله جایگاه نخست را در میان تمامی بلایای طبیعی به خود اختصاص داده است.
کشور ایران به دلیل قرار گرفتن روی کمربند زلزله یکی از زلزله‌خیزترین مناطق دنیا است و به طور میانگین هفته‌ای یکبار زلزله‌ای بالای سه ریشتر را تجربه می‌کند. نگاهی به آمار زلزله در ایران نشان می‌دهد که در صد سال اخیر حدود چهل زلزله، به طور متوسط هر 2/5 سال یک زمین‌لرزه، به بزرگی 6/5 ریشتر رخ داده است [17].
در پژوهش محمد علیزاد و همکاران، با عنوان «آسیب‌ها و مداخلات روان‌شناختی بعد از زلزله؛ فراتحلیلی بر تحقیقات پس از سانحه»، گزارش شد که در بین تحقیقات آسیب‌شناسانه، شایع‌ترین آسیب شناسایی شده، اختلال استرس پس از سانحه با اندازه اثر 57/67 درصد بوده و بقیه آسیب‌ها در رده‌های پایین‌تر قرار داشته‌اند [18].
اسکویت وردر و همکاران در پژوهشی دریافتند که مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه بدترین عملکرد شناختی را در رابطه با حافظه نشان می‌دهند و پس از آن بدکاری‌های قابل توجهی در مقایسه با گروه کنترل در یادگیری، سرعت پردازش و کارکردهای اجرایی نشان دادند [19].
به طور کلی با توجه به بررسی‌های انجام‌شده در میان زلزله‌زدگان، احتمال اختلال استرس پس از سانحه بعد از زلزله؛ به‌ویژه در میان کودکان بسیار است و این اختلال موجب بسیاری از مشکلات روان‌شناختی، مشکلات ارتباطی و عاطفی و ضعف در عملکرد تحصیلی می‌شود؛ بنابراین انجام مداخلات مبتنی بر جامعه برای کودکان آسیب‌دیده ضروری است.
اگر درمانگر با بیماری روبه‌رو شود که با سانحه چشمگیری مواجه بوده است، رویکردهای عمده‌ای که می‌تواند در پیش بگیرد، حمایت، تشویق بیمار برای بحث در مورد واقعه یادشده و آموزش انواع مکانیسم‌های مقابله (مانند آرام‌سازی عضلات) به او است. برخی از بیماران نمی‌خواهند تا زمانی که واقعه را پشت سر نگذاشته‌اند در مورد آن صحبت کنند و باید به این خواسته آن‌ها احترام گذاشت [9].
هنیسبرگ و همکاران اظهار داشتند که برای کمک به افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه، متخصصان بالینی نیازمند درک مفاهیم هستند [20]. این مفاهیم عبارت‌اند از: ثبات شخصیتی، تمرکز بر ثبات جسمانی، درمان و ایجاد مرحله تثبیت از بیماری. این موضوع در مطالعه رددمان و پیدفوردمارتین نیز به اثبات رسید. این محققین اعتقاد داشتند در صورت عدم پایداری روحی فرد نمی‌توان این اختلال را درمان کرد [21].
روش‌های درمانی رایجی برای اختلال استرس پس از سانحه، از جمله دارو درمانی، روان‌درمانی، شناخت‌درمانی، مواجهه‌درمانی، روش‌های مدیریت استرس، درمان پردازش‌شناختی، درمان حساسیت‌زدایی و بازپردازش حرکات چشم، درمان‌شناختی رفتاری متمرکز بر تروما، گروه‌درمانی و خانواده درمانی به کار می‌روند.
هنرها با روان انسان و خواسته‌های اجتماعی این موجود دو پا و اندیشه‌ورز مرتبط هستند. در روزگار کنونی نقش جدی هنرمندان در بیمارستان‌های روانی، مراکز درمان غیردارویی و مؤسسات اصلاح و تربیت و همراهی آن‌ها با روان‌کاوان، بخش جدیدی از فعالیت هنرمندان در حیطه درمان را به وجود آورده که تحت عنوان « هنردرمانی» به شهرت رسیده است.
امروزه هنردرمانی به عنوان مقوله‌ای تعریف‌شده در توان‌بخشی افراد، شایسته کاربردهای منطقی، علمی و عملی است. هنردرمانی رشته‌ای گسترده شامل روش‌هایی از روان‌درمانی است که از تلفیق رشته‌های هنری و مکاتب درمانی روان‌شناسانه به وجود آمده است. هنردرمانی به رشته‌های متعددی تقسیم می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها شامل «موسیقی‌درمانی»، «نقاشی‌درمانی»، «نمایش‌درمانی» است [22].
یکی از درمان‌های مؤثر که اثربخشی آن بر بسیاری از متغیرهای روان‌شناختی بررسی شده، روان‌درمانگری نمایشی (نمایش‌درمانی) است. مفاهیم نمایش‌درمانی اولین بار توســط مورنو نشان داده شد.
در گذشته یونانیان، مصریان و رومیان باستان، روش‌های نمایشی و هنر را کلیدی برای رسیدن به سلامت روانی می‌دانستند. با انقلاب صنعتی و ظهور درمان اخلاقی از طریق جنگ جهانی دوم و پس از آن، هنر به طور فزاینده در درمان به کار گرفته شد و سرانجام در سال 1960، دانشگاه‌ها شروع به طراحی برنامه‌های مطالعه در هنردرمانی کردند.
دوره‌هایی با عنوان هنر در روان‌درمانی و انجمن‌هایی مانند ائتلاف ملی انجمن هنردرمانی تشکیل شد و تا سال 1980 ادامه داشت [23]. شروع این روش به مثابه یک روش درمانی، به دوره روان‌پزشک رومانیایی (جاکوب ال مورنو) بر‌می‌گردد. مورنو از سال 1921 در وین کار خود را آغاز کرد و تئاتر‌درمانی را علم کشف حقیقت نامید. او همچنین گروه‌درمانی در اروپا را توسعه داد.
روان‌نمایشگری یک روش گروه‌درمانی است که در آن خصوصیات برجسته شخصیت‌ها، ارتباطات بین فردی، تعارضات و کشمکش‌های روانی و همچنین اختلالات احساسی و عاطفی با روش‌های مخصوص نمایشی مشاهده و بررسی می‌شود. این روش مبتنی بر نظریه‌ها و روش‌شناسی جاکوب ال مورنو است. در یاری دادن به افراد جوان برای نشان دادن تعارضات عاطفی‌شان در زندگی روزمره روش‌های تئاتر‌درمانی مؤثر است.
این روش‌ها در مکان‌های مختلف مانند خانه، درمانگاه مشاوره کودکان، مراکز درمانی، پرورشگاه‌ها، درمانگاه‌های گفتار‌درمانی، مهد‌کودک‌ها، مراکز تفریحی، اردو‌های تابستانی، کلاس درس خانواده، زمین ورزش و به طور کلی در محل‌هایی که مسئله در آنجا اتفاق افتاده است، کاربرد دارد [24].
نمایش‌درمانی به مثابه یک روش اثربخش در بسیاری از مراکز معتبر آموزشی، تربیتی، روانپزشکی و توان‌بخشی جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد و همان‌گونه که از نام آن بر‌می‌آید، به شیوه‌ای درمانی اطلاق می‌شود که در آن درمانگر به کمک گونه‌های مختلف نمایشی در مسیر توان‌بخش‌سازی افراد نیازمند تلاش می‌کند [22].
روان‌درمانگری نمایشی به عنوان نتیجه اکتشافات خود در درگیری‌های شخصی به منظور انتشار احساسات سرکوب‌شده معرفی شده است [25]. روان‌درمانگری نمایشی به عنوان نوعی درمان روان‌شناختی گروهی، با یک کارگردان انجام می‌شود که جلسه را هدایت می‌کند [26]. ابعاد هنری این فرایند باعث می‌شود مردم به ایجاد تعامل با زندگی، رؤیاها و فانتزی‌ها در تلاش برای توصیف احساسات ابرازنشده، به دست آوردن بینش جدید و درک و رفتار سالم‌تر و کارآمدتر تشویق می‌کند [27].
در روان‌درمانگری نمایشی، از طریق نمایش دادن، نقش بازی کردن و ابراز خود در نمایش، افراد را تشویق به ادامه و تکمیل وظایف خود می‌کنند. تعدادی از صحنه‌ها، به عنوان مثال، خاطرات مربوط به رویدادهای خاص در گذشته، موقعیت‌های ناتمام، درام درونی، فانتزی‌ها، رؤیاها، آمادگی برای موقعیت‌های خطرآمیز آینده و بیان ساده‌ای از حالت‌های ذهنی بازتولید می‌شوند [26].
هر دو ارتباط کلامی و غیرکلامی در این فعالیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. کودکان از طریق بازی و فعالیت مشکلات خود را بیان می‌کنند و طبیعت آن‌ها خودجوشی است. تمایل کودکان برای یادگیری از طریق عمل و خلاقیت آن‌ها را برای شیوه‌های روان‌درمانگری نمایشی مناسب می‌سازد. گروه‌های نمایش‌درمانی اجازه می‌دهند که کودک الگوهای مختلف رفتاری را مشاهده کند و سعی کند شیوه‌های مختلفی را بدون ترس از قضاوت در نظر بگیرد و الگوهای رفتاری متفاوت را بپذیرند [28].
انجمن نمایش درمان‌گران بریتانیا نمایش‌درمانی را این‌گونه تعریف می‌کند: »استفاده منظم و هدفمند از فرایند و آثار نمایشی و تئاتری به منظور ایجاد یکپارچگی عاطفی و جسمانی، رشد شخصی و رهایی از نشانه‌ها26».
نمایش‌درمانی یک شیوه فعال و تجربه‌گراست. از سویی می‌توان نمایش‌درمانی را در قلمرو روش‌های درمان‌گری کلی قرار داد، چون از فنونی همانند پانتومیم، آوا، سرود، اسطوره و آیین در فضایی استعاری با همه بیماران و تمامی اختلالات به شیوه‌ای مشابه استفاده می‌شود تا مراجع بتواند به یکپارچگی عاطفی جسمانی، شناخت و پذیرش خویشتن و تحول فردی دست یابد [29].
انجمن ملی نمایش‌درمانی آمریکا، نمایش‌درمانی را این‌گونه تعریف می‌کند: نمایش‌درمانی، یک درمان خلاق و شفا‌بخش بر اساس هنر نمایش است. ساختار این روش به مراجعان اجازه می‌دهد تا به کشف موضوع و مفاهیم خویشتن، در فضایی ایمن و حمایتگر بپردازند. نمایش‌درمانی شیوه منحصر‌به‌فردی از نمایش است که در آن فرایند عمل و نه محصول و اجرای آن، به عنوان ابزار درمانی در نظر گرفته می‌شود. به علاوه، این روش درمانی، فعال، خلاق و کل‌گرایانه است و با توجه به نیازهای خاص مراجعان، شیوه‌های گوناگونی دارد [30].
رویکردهای مختلفی ضمیمه کار نمایش‌درمانی قرار می‌گیرد. بعضی از این رویکردهای تخصصی که توسط پیشروان نمایش‌درمانی توسعه داده شده، از این قرار است: نظریه نقش رابرت لندی، دیدگاه انسان‌شناسی / آیینی سو جنینگز و دیدگاه پنج‌مرحله‌ای اِمونا.
یکی از چالش‌های اصلی در عرصه نمایش‌درمانی، کنار آمدن با نظریه‌های گوناگونی است که در این زمینه وجود دارند. در دوره‌‌های نخست آغاز نمایش‌درمانی، افراد و گروه‌ها به شکل مستقل از یکدیگر کار می‌کردند، همین مسئله، روی آوردها و شیوه‌های مختلفی را پدید می‌آورد [29].
نوابی‌نژاد می‌گوید به طور کلی و با توجه به اجزای اصول روان نمایشگری اهداف درمانی آن شامل این موارد است: پالایش روانی، درمان از طریق ایجاد بینش و اصلاح و تغییر رفتار [31]. اِمونا پنج هدف کلی را برای نمایش‌درمانی عنوان می‌کند:
ابتدا، «تجلی و کف نفس هیجانات« بدین‌معنا که فرد یاد بگیرد که چگونه هیجانات خود را کنترل کند و آن‌ها را به طور مناسب و قابل قبول رها کند.
دوم، »مشاهده خود« و »هدایت آن« که با یک چشم‌انداز کلی بر همه چیز بنگریم، به جست‌وجوی امیدها بپردازیم و راجع به اختیارها و انتخاب‌ها تفکر کنیم.
سوم، »نقش‌های آماده« یا تجربه شخصیت‌های متفاوت و یافتن راه‌های عمل کردن جدید برای واکنش نشان دادن و تقلید کردن.
چهارم، »تعدیل و توسعه تصور از خود« یا تعویض نقش‌های نوشته شده که فهم ما را از جنبه‌های خودمان بالا می‌برد.
پنجم، «مهارت‌های اجتماعی متقابل و بین‌فردی« است که با عملکرد گروه همانند یک جامعه کوچک تمرین می‌شود و توسعه پیدا می‌کند [23].
ارکان نمایش‌درمانی شامل پروتاگونیست یا شخص اول که به کسی گفته می‌شود که در نمایش‌درمانی نقش اصلی را دارد. فردی است که در مرکز اجرای روان‌نمایشگری است، فردی که دارای مشکلی است و آماده است آن را برای بررسی عرضه کند. کارگردان به کسی گفته می‌شود که شخص اول را در استفاده از روش‌های روان‌نمایشگری به منظور بازنگری مسئله‌اش هدایت می‌کند. این فرد می‌تواند رهبر گروه، درمانگر، معلم و یا مشاور باشد. حتی گاهی کارگردانی روان‌نمایشگری را یکی از اعضای گروه بر عهده می‌گیرد.
یاور یا ایگو کمکی فردی است که در کنار شخص اول و کارگردان ایفای نقش می‌کند. این شخص، یاور یا یکی از اعضای گروه است که نقش مهمی را در زندگی شخص اول بازی می‌کند یا تصور یک شخص مهم در زندگی شخص اول است. حاضران افرادی هستند که در مدت اجرای روان‌نمایشگری حضور دارند. این افراد ممکن است اعضای گروه‌درمانی، شرکت‌کنندگان کنگره، دانش‌آموزان کلاس یا اعضای خانواده شخص اول باشند. مراحل نمایش‌درمانی شامل مرحله گرم کردن، آماده سازی، مرحله اجرا - تمرین و مرحله مشارکت و بحث است [24].
در ایران و خارج از ایران مطالعات متعددی در مورد اثربخشی نمایش‌درمانی انجام شده است، از جمله مطالعه آفرینی و حسینی. نتایج پژوهش آن‌ها نشان داده که درمان سایکودرام باعث کاهش معنادار میزان افسردگی و نشانه‌های عاطفی، شناختی و جسمانی افسردگی در بیماران بهبود‌یافته شده است [31].
مطالعات متعددی در مورد اثربخشی نمایش درمانی انجام شده است. از جمله مطالعه آفرینی و حسینی در سال 1397، نتایج پژوهش آن‌ها نشان داده است، درمان سایکودرام باعث کاهش معنادار میزان افسردگی و نشانه‌های عاطفی، شناختی و جسمانی افسردگی در بیماران بهبود یافته شده است [32].
باقری، سعادت و پولادی به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در افزایش بازتوانی هیجانی بیماران مبتلا به اختلال دوقطبی مؤثر است؛ بنابراین به عنوان یک روش درمانی مؤثر برای این بیماران توصیه می‌شود [33]. محمدی، جراره و پاکپور به این نتیجه رسیدند که سایکودرام بر بهبود نشانه‌های مرضی اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه دانش‌آموزان مقطع ابتدایی مؤثر است [34].
پوررضائیان نشان داد که سایکودرام، روش درمانی مناسب و مؤثری در درمان اضطراب اجتماعی است [35]. صرامی، یزدخاستی و عریضی به این نتیجه رسیدند که مداخله سایکودراما می‌تواند به عنوان یک روش مفید جهت بهبود عملکرد تحصیلی و پذیرش هیجانی در نوجوانان بدسرپرست به کار رود [36]. خوبانی، زاده‌محمدی و جراره نشان دادند که آموزش روان‌نمایشگری، مهارت‌های ارتباطی دختران پرخاشگر را افزایش و میزان پرخاشگری آن‌ها را کاهش داده است [37].
راجرز و کاسوویچز به بررسی سایکودرام؛ مفهوم، تکامل، شواهد و کاربردهای آن پرداخته‌اند. آن‌ها بیان می‌کنند که سایکودرام به بررسی و تبیین دلایل روان‌گردانی، مراحل فرایند، مدل‌ها و برنامه‌های معاصر، به‌ویژه استفاده از آن با افرادی که با آسیب روبه‌رو می‌شوند، می‌پردازد [38]. رون به این نتیجه دست یافت که سایکودرام در ایجاد و تقویت همدلی، ارتباط و پشتیبانی را در بیماران بستری در بخش روانپزشکی را نشان داده است [39].
گانینر اربی و همکاران نشان دادند که سایکودرام بر کاهش استرس درک‌شده، نمرات اضطراب، افسردگی و بزاق کورتیزول در بیماران مبتلا به افسردگی تأثیر دارد [40]. تراشووا، مارینوا و کوجوهارو به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در بیماران با اختلال اضطراب و ترس موجب کاهش علائم اضطراب، افزایش خودجوش بودن و بهبود کیفیت زندگی و کارکرد اجتماعی آن‌ها نسبت به بیمارانی که فقط از دارو استفاده می‌کنند، می‌شود [41].
دوروتی در پژوهشی دریافت که سایکودرام تغییرات اثربخش مهمی را در حیطه استرس زیاد قبل از تست، عزت‌نفس پایین، انگیزه یادگیری ریاضیات و حافظه کاری ایجاد می‌کند [42]. سلانو و همکاران دریافتند که سایکودرام بر کاهش نشانه‌های احساس گناه در این کودکان تأثیر معناداری دارد [43].
در انتها با توجه به اینکه کودکان و دانش‌آموزان هر کشوری از سرمایه‌های فکری و معنوی آن کشور هستند، تأمین سلامت جسمی و روانی آن‌ها باید از مهم‌ترین اهداف برنامه‌ریزان آن کشور باشد. از طرفی، زمین‌لرزه در میان بلایای طبیعی غیرقابل پیش‌بینی است و آثار و ضررهای مادی و روانی مخربی که دارد، آن را به مخاطره‌بار‌ترین بلایای طبیعی در جهان تبدیل کرده است.
با توجه به موقعیت ایران و وقوع زلزله‌های شدید در آن، ضرورت اقدامات حمایتی از بازماندگان، خصوصاً کودکان و دانش‌آموزان احساس می‌شود. بر اساس مطالعات انجام‌شده در این زمینه، شایع‌ترین عوارض این بلایا روی کودکان اختلال استرس پس از سانحه است که اقدامات لازم و تشخیص نیازهای روان‌شناختی و توان‌بخشی خاص در مراحل ابتدایی اهمیت ویژه‌ای در کمک به کودک در این زمینه و پیشگیری از آسیب‌ها و پیامدهای ثانویه طولانی‌مدت دارد.
با توجه به اینکه اهمیت و اثربخش بودن روان‌درمانگری نمایشی روی برخی از اختلالات اثبات شده است، نتایج این پژوهش می‌تواند برای روان‌شناسان، مربیان تئاتر و نمایش، معلمان، مشاوران، برنامه‌ریزان آموزشی کشور، کودکان دچار مشکلات شناختی، دانش‌آموزان و کودکان زلزله‌زده استان کرمانشاه و منطقه ثلاث باباجانی مفید و کارگشا باشد.
بنابراین در پژوهش‌های قبلی مشابه، اثربخشی نمایش‌درمانی روی متغیرهای متعددی بررسی شده است؛ بنابراین با توجه به مطالب ذکرشده و عدم وجود مطالعات منسجم و کافی در بررسی همزمان متغیرها، پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا روان‌درمانگری نمایشی در کاهش اختلال استرس پس از سانحه و کارکردهای عصب روان‌شناختی دانش‌آموزان ابتدایی مناطق زلزله‌زده شهرستان ثلاث باباجانی مؤثر است؟
روش
تحقیق حاضر از نوع شبه‌آزمایشی پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل است. طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل از دو گروه آزمودنی تشکیل شد که هر گروه، دو بار مورد اندازه‌گیری قرار گرفتند. اندازه‌گیری اول با اجرای یک پیش‌آزمون و اندازه‌گیری دوم با یک پس‌آزمون انجام شد. برای اجرای پژوهش، ابتدا آزمودنی‌ها به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. نمونه‌های پژوهش با مصاحبه تشخیصی اختلال استرس پس از سانحه و پرسش‌نامه اختلال استرس پس از سانحه بر اساس DSM-5 تعیین شدند. سپس متغیر مستقل که شامل جلسات محتوای نمایش درمانی در سیزده جلسه 90 دقیقه‌ای بود، برای گروه آزمایش اجرا شد، ولی گروه کنترل هیچ مداخله‌ای دریافت نکرد.
بعد از اتمام جلسات آموزشی، دوباره از دو گروه آزمایشی و کنترل پس‌آزمون با همکاری و کمک معلم به عمل آمد. در آخر، پرسش‌نامه‌ها نمره‌گذاری شدند و با نرم‌افزار SPSS نسخه 24 به تحلیل تحلیل استنباطی و پارامتریک کوواریانس یک‌راهه و کوواریانس چندمتغیره پرداخته شد. برای رعایت مسائل اخلاقی در ابتدای تحقیق، با توضیح صادقانه اهداف پژوهش، رضایت آگاهانه از افراد برای شرکت در پژوهش اخذ شد که رازداری و محرمانه ماندن اطلاعات هم از جانب پژوهشگر کاملاً حفظ شود. اجازه کتبی والدین از ملاک‌های ورود اعضا به پژوهش بود و بیشتر از دو جلسه عدم حضور دانش‌آموز برای دریافت آموزش به منزله خروج از نمونه است.
جامعه آماری و روش نمونه‌گیری
جامعه آماری پژوهش از بین دانش‌آموزان پسر دارای اختلال استرس پس از سانحه شهرستان ثلاث باباجانی که در سال تحصیلی 97 در مقطع ابتدایی پایه‌های چهارم تا ششم (سن 9-12 سال) مشغول به تحصیل بودند.
ثلاث باباجانی یکی از 14 شهرستان استان کرمانشاه است که در فاصله 125 کیلومتری غرب شهر کرمانشاه قرار دارد و هم‌مرز با کشور عراق است. مردم این شهرستان به زبان کردی با گویش سورانی و لهجه جافی تکلم می‌کنند و دین و مذهب آنان اسلام و اهل سنت است.
زمین‌لرزه آبان سال 1396 ایران عراق به بزرگی 7/3 در مقیاس بزرگای گشتاوری در این منطقه و نزدیکی مرز ایران و عراق، در 32 کیلومتری جنوب‌غربی شهر حلبچه عراق رخ داد که متأسفانه تعداد زیادی کشته، زحمی و بی‌خانمان به جای گذاشت.
برای انتخاب نمونه ابتدا به اداره آموزش و پرورش شهرستان ثلاث باباجانی مراجعه و از لیست مدارس پسرانه مقطع ابتدایی، چهار مدرسه به روش تصادفی انتخاب شد. سپس نمونه‌ها از آن مدارس به صورت هدفمند انتخاب شدند.
پژوهش حاضر شامل چهل نفر دانش‌آموز پسر که دارای علائم اختلال استرس پس از حادثه بودند، به شکل هدفمند و با استفاده از مصاحبه تشخیصی PTSD بر اساس معیارهای DSM-5 و آزمون (PCL-5) از جامعه مورد نظر انتخاب شدند. برای تشکیل گروه‌ها با استفاده از روش تصادفی، نیمی از آزمودنی‌ها در گروه اول (آزمایش) و نیمی دیگر در گروه دوم (کنترل) جایگزین شدند.
ابزارهای پژوهش
پرسش‌نامه اختلال استرس پس از سانحه بر اساس DSM-5 (PCL-5): این چک‌لیست به وسیله (ویدرز، لیتز، کین، پالمیر، مارکس و اشنور) بر اساس ملاک‌های پنجمین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) تهیه شده و شامل بیست آیتم چهار گزینه‌ای است که شدت آن از گزینه اصلاً تا خیلی زیاد در نظر گرفته شده و نمره آن از صفر تا 4 است. به روش PCL-5 از راه‌های مختلف می‌توان نمره‌گذاری کرد. شدت کلی PTSD از طریق جمع بیست آیتم به دست می‌آید (نمره بین صفر تا 80).
شدت علائم بر اساس DSM-5 و جمع نمرات در هریک از ملاک‌های زیر مشخص می‌شود: پنج نشانه از نشانه‌های ملاک B (عبارات یک تا پنج)، دو نشانه از نشانه‌های ملاک C (عبارات شش و هفت)، هفت نشانه از نشانه‌های ملاک D (عبارات هشت تا چهارده)، شش نشانه از نشانه‌های ملاک E (عبارات پانزده تا بیست) و جمع این نمرات به عنوان نقطه برش در جمعیت خاص به کار می‌رود. همچنین نمرات جداگانه می‌تواند برای ملاک‌های D ،C ،B و E به دست بیاید.
تشخیص موقت PTSD از طریق نمره دو (شدت متوسط و بالاتر) در هر علامت به دست می‌آید، مشروط بر اینکه فرد، یک نشانه از نشانه‌های ملاک B (عبارات یک تا پنج)، یک نشانه از نشانه‌های ملاک C (عبارات شش و هفت)، دو نشانه از نشانه‌های ملاک D (عبارات هشت تا چهارده) و دو نشانه از نشانه‌های ملاک E (عبارات پانزده تا بیست) را داشته باشد. نقطه برش برای تشخیص PTSD، نمره 33 در نظر گرفته شده است [44].
فلاویا و همکاران در پژوهش خود روایی این پرسش‌نامه را با تحلیل عامل تأییدی بررسی و تأیید کردند [45]. هاوکار ابراهیم و همکاران در پژوهشی با عنوان اعتبارسنجی ابزار PCL-5 در کردستان عراق روی آوارگان جنگی مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه، پایایی ابزار را با آلفای 0/85 به دست آورده و روایی آن را برای ارزیابی و غربالگری جمعیت کرد و عرب، خوب و مناسب گزارش دادند [46]. بلوین و همکاران در پژوهش خود پایایی این چک‌لیست را با روش آلفای کرونباخ، 0/94 و با قابلیت اطمینان از آزمون مجدد، 0/82 به دست آوردند و نشان دادند که نمرات PCL-5 از قابلیت اطمینان و اعتبار بسیار خوبی برخوردار است [47].
ورثمن جنیفر و همکاران نیز پایایی این پرسش‌نامه را با کمک آزمون آلفای کرونباخ 0/91 و در بازآزمایی هفته بعد 0/95 به دست آوردند [48]. روایی صوری و محتوایی این پرسش‌نامه پس از ارائه آن به پنج نفر از متخصصان روانشناسی و مطابقت پرسش‌های موجود در آن با معیارهای تشخیصی اختلال استرس پس از سانحه بر اساس DSM-5 مورد تأیید متخصصین مربوطه قرار گرفت، به طوری که سؤالات یک تا پنج مربوط به ملاک B از معیارهای تشخیصی DSM-5 برای اختلال استرس پس از سانحه، سؤالات شش و هفت از نشانه‌های ملاک C، سؤالات هشت تا چهارده از نشانه‌های ملاک D و سؤالات پانزده تا بیست از نشانه‌های ملاک E برای تشخیص PTSD بودند که مورد تأیید قرار گرفت. پایایی پرسش‌نامه نیز با روش آلفای کرونباخ ارزیابی شد و نتایج آن در جدول شماره 1 آمده است.
.jpg)
مصاحبه تشخیصی اختلال استرس پس از سانحه
فرم این مصاحبه بر اساس ملاک‌های پنجمین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) تهیه شده و شامل سؤالاتی است که ملاک‌های PTSD را شامل می‌شود و در این پژوهش برای دقت بیشتر، علاوه بر پرسش‌نامه از مصاحبه بالینی نیز استفاده شده است. محورهای این مصاحبه شامل تمامی معیارهای تشخیصی DSM-5 برای اختلال استرس پس از سانحه است (ملاک‌های A, B, C, D, E, F, G, H). هادی‌زاده و فرحزادی این مصاحبه را در کتاب خود قید کرده‌‌اند و محورهای آن برای تشخیص اختلال استرس پس از سانحه، مورد تأیید متخصصان روانپزشکی و روانشناسی قرار گرفت [49]. محتوای جلسات آموزشی در جدول شماره 2 ارائه شده است.
.jpg)
یافته‌ها
هدف پژوهش حاضر، تعیین و شناسایی تأثیر روان‌درمانگری نمایشی بر کاهش علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه (PTSD) است. یافته‌های پژوهش حاضر در سه بخش ارائه شده‌اند: (الف) یافته‌های توصیفی، (ب) یافته‌های مربوط به بررسی مفروضه‌های تحلیل کوواریانس و (ج) یافته‌های مربوط به فرضیه پژوهش.
جدول شماره 3 یافته‌های توصیفی شامل میانگین و انحراف معیار متغیر میزان علائم و تنیدگی‌های استرس پس از سانحه را در گروه آزمایش و گروه کنترل در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون نشان می‌دهد.
.jpg)
نتایج جدول شماره 3 نشان می‌دهد که میانگین نمرات گروه آزمایش در همه مؤلفه‌ها و همچنین نمره کل پرسش‌نامه اختلال استرس پس از سانحه، پس از اجرای مداخله به طور محسوس کاهش پیدا کرده است. در گروه کنترل نیز نمرات همه مؤلفه‌ها به جز نمره ملاک E کاهش یافته‌اند، ولی میزان آن همچون گروه آزمایش، قابل توجه نیست. قبل از تحلیل داده‌های مربوط به فرضیه‌ها، برای اطمینان از اینکه داده‌های این پژوهش مفروضه‌های زیربنایی تحلیل کوورایانس چندمتغیری را برآورد می‌کنند، به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود. بدین منظور چهار مفروضه تحلیل کوواریانس شامل خطی بودن، همخطی چندگانه، همگنی واریانس‌ها و همگنی شیب‌های رگرسیون بررسی شدند که پس از تأیید این مفروضه‌ها، جهت بررسی اثر مداخله آزمایشی، روی نمره‌های پس‌آزمون گروه‌ها، با کنترل پیشآزمونهای متغیرهای وابسته پژوهش تحلیل کوواریانس چندمتغیری انجام گرفت. جدول شماره 4 نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری روی نمره‌های پس‌آزمون با کنترل متغیر وابسته پژوهش را نشان می‌دهد.
.jpg)
فرضیه کلی روان‌درمانگری نمایشی بر کاهش علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه دانش‌آموزان پسر مقطع ابتدایی مؤثر است. همانطور که نتایج مندرج در جدول شماره 4 نشان می‌دهد، در مرحله پس‌آزمون بین گروه آزمایش و گروه کنترل از لحاظ متغیر وابسته میزان کاهش علائم اختلال استرس پس از سانحه تفاوت معناداری وجود دارد (0/001>F=9/877، P)؛ بنابراین فرضیه کلی پژوهش تأیید می‌شود.
برای بررسی دقیق‌تر این اثر، تحلیل کواریانس یک‌راهه روی متغیرهای وابسته انجام شد. جدول شماره 5 نتایج تحلیل کوواریانس یک‌راهه را برای مقایسه پس‌آزمون، با کنترل پیشآزمونهای متغیرهای وابسته در گروه آزمایش و گروه کنترل را نشان می‌دهد.
.jpg)
همانطور که نتایج مندرج در جدول شماره 5 نشان می‌دهد، تحلیل کوواریانس یک‌راهه در متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه (0/000>F=38/360، P) معنادار است. برای فهم چگونگی این تفاوت کافی است که میانگین نمرات پس‌آزمون گروه آزمایش و گروه کنترل را از لحاظ متغیر وابسته مذکور با یکدیگر مقایسه کنیم.
با توجه به نتایج مندرج در جدول شماره 3، میانگین پس‌آزمون علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش 37/50 و گروه کنترل 47/10 است، نشان می‌دهد با کنترل پیش‌آزمون، علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش در پس‌آزمون با گروه کنترل تفاوت معناداری دارد. در نتیجه فرضیه پژوهش تأیید می‌شود.
بحث
پژوهش حاضر با هدف تعیین و شناسایی تأثیر روان‌درمانگری نمایشی بر کاهش علائم اختلال استرس پس از سانحه انجام شد. نتایج تحقیق نشان داد که میانگین متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه در پس‌آزمون گروه آزمایش کاهش یافته است و میانگین متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه در گروه کنترل تغییری چندانی نکرده است.
نتایج بررسی فرضیه نشان داد که تحلیل کوواریانس چندمتغیره یک‌راهه در متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه معنادار است و با کنترل پیش‌آزمون، متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه گروه آزمایش در پس‌آزمون با گروه کنترل تفاوت معناداری دارد.
این یافته‌ها با پژوهش‌های مشابه همسو است: صادقی و حسین‌پور در پژوهش خود نشان دادند که آموزش نمایش درمانی به طور معناداری بر کاهش پرخاشگری افزایش ابراز وجود دانش آموزان دختر مؤثر است [50]. آفرینی و حسینی نشان دادند که درمان سایکودرام باعث کاهش معنادار میزان افسردگی و نشانه‌های عاطفی، شناختی و جسمانی افسردگی در بیماران بهبود‌یافته شده است [32].
باقری، سعادت و پولادی به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در افزایش بازتوانی هیجانی بیماران مبتلا به اختلال دو قطبی مؤثر است [33]. چراغی نتیجه گرفت که ارائه سایکودرام بر کاهش پرخاشگری و خشونت و افزایش خودکنترلی مؤثر است [50]. شکرانه و همکاران نشان دادند که از مداخله‌درمانی سایکودرام جهت کاهش وزن و افزایش عزت نفس کودکان چاق می‌توان استفاده کرد [51]. پوررضائیان نشان داد که سایکودراما، روش درمانی مناسب و مؤثری در درمان اضطراب اجتماعی است [34].
سپنتا، قمرانی و هاشمی نتیجه گرفتند که سایکودرام بر کاهش افسردگی دانش‌آموزان نابینای پسر مؤثر است و تخلیه هیجانات و پالایش روانی که در سایکودرام رخ می‌دهد به آنان کمک می‌کند تا بر ترس‌ها و هیجانات منفی خود فائق آیند [52]. نتیجه این فرضیه همچنین با پژوهش‌های مشابه خارجی همسوست، از جمله: ترزیگلو و اوزکان به این نتیجه رسیدند که نمایش‌درمانی موجب بهبود افسردگی، اضطراب، ناامیدی و عزت نفس زنان نابارور می‌شود [53].
رون به این نتیجه دست یافت که سایکودرام در ایجاد و تقویت همدلی، ارتباط و پشتیبانی را در بیماران بستری در بخش روانپزشکی نشان داده است [38]. گانینر اربی و همکاران نشان دادند که سایکودرام بر کاهش استرس درک‌شده، نمرات اضطراب افسردگی و بزاق کورتیزول در بیماران مبتلا به افسردگی تأثیر دارد [40]. تراشووا، مارینوا و کوجوهارو به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در بیماران با اختلال اضطراب و ترس موجب کاهش علائم اضطراب، افزایش خودجوش بودن و بهبود کیفیت زندگی و کارکرد اجتماعی آن‌ها نسبت به بیمارانی می‌شود که فقط از دارو استفاده می‌کنند [41].
کراتوچویل دریافت که سایکودرام بر کاهش نشانه‌های احساس گناه در این کودکان تأثیر معناداری دارد؛ به‌ویژه استفاده از فنون خود محقق‌سازی و نقش معکوس می‌تواند ادراک آن‌ها را به شرایط موجود تغییر دهد و منجر به کاهش افسردگی و افزایش اعتماد به نفس در آن‌ها شود [43].
تکنیک‌هایی از نمایش‌درمانی، مانند واقعیت اضافی، فرافکنی آینده، دوبل یا مضاعف و دالان تاریک موجب مواجهه با واقعیت، تخلیه و برون‌ریزی هیجانی استرس شده که منجر به کاتارسیس (پالایش روانی) می‌شوند و فرد ترس‌هایش را برون‌ریزی می‌کند. در تکنیک بازی، دوباره واقعیت و پایان بهتر و شاد‌تری طرح‌ریزی می‌شود و با اشتراک احساسات و تجارب در گروه، همدلی و حس مشترکی ایجاد می‌شود که موجب ایجاد احساس امنیت در اعضای گروه می‌شود.
امرایی بیان می‌کند که نمایش‌درمانی تاریخچه‌ای طولانی دارد تا جایی که «ارسطو»، نابغه ادبیات و فلسفه، در کتاب «فن شعر» غایت هنر نمایش را پالایش روحی و روانی انسان‌ها (کاتارسیس) می‌داند. او از نمایش به عنوان هنری یاد می‌کند که تماشاگر با دیدن آن به تخلیه روحی و روانی می‌رسد [22].
در نمایش‌درمانی فرد با کشف و به نمایش در آوردن ابعاد روان‌شناختی مسئله‌ای که دارد به بازنگری مشکل خود می‌پردازد. شیوه‌های نمایش‌درمانی می‌تواند با ایجاد موقعیت‌های مناسب، فضا‌سازی ذهنی، اشتراک‌گذاری احساسات و برون‌ریزی آن‌ها درک بهتری از واقعیت را در فرد ایجاد کرده و از اضطراب و استرس وی بکاهد.
یکی از فنون نمایش‌درمانی، ایفای نقش است. با استفاده از ایفای نقش در موقعیت‌های غیرواقعی، مراجعه‌کننده می‌تواند شیوه‌های صحیح رفتار اجتماعی مانند جرئت‌ورزی را بیاموزد. اعضای گروه می‌توانند بر اساس بازسازی موقعیت‌های دشوار، راه‌حل‌های مختلف را تجربه کنند. در نظریه نقش لندی، نمایش درمانگر در نقش یک رها‌کننده عمل می‌کند و مراجعه‌کننده را از عمل تکانشی و تکانه‌های پنهان‌شده رها می‌سازد. نمایش درمانگر، باید به دقت ابزارهای واسطه‌ای تئاتری مانند نقاب، عروسک و غیره یا ابزارهای روان‌شناختی، مانند فنون نمایش‌درمانی را جهت درمان انتخاب کند [29].
می‌توان گفت در این دیدگاه، نمایش‌درمانی به عنوان یک تجربه نمایشی، به ایجاد یکپارچگی بین نقش‌های متفاوت و اغلب متضاد، رسیدن به حالت خودانگیختگی و ابراز احساسات ناهشیار گرایش دارد [52]. در جریان سایکودرام، کودک می‌تواند داستان زندگی خویش را برای خود و سایر اعضای گروه بازگو کند و وصف خود را از زبان خویش بشنود [25].
در فضای سایکودرام، زمانی که شخص اول هیجانات منفی خود را نسبت به شرایط ناگواری که در آن قرار دارد، در فضایی آزاد و بدون نقد شدن، در صحنه و به وسیله فنون نمایشگری مانند آینه، دوبل، معکوس و غیره اجرا می‌کند، نسبت به رفتار خود، دیگران و شرایط موجود، بینش پیدا می‌کند که این امر منجر به درک عمیقی از شرایط و روابطش در آن شرایط می‌شود. در این راستا می‌آموزد که آنچه در موقعیت‌های گوناگون رخ می‌دهد، حاصل مجموعه‌ای از عوامل است [55].
کودکان در جریان سایکودرام، تجربه‌های سخت و آسیب‌زای گذشته را در نمایش‌های خود، دوباره به نمایش می‌گذارند تا درک درست‌تری از آن‌ها به دست آورند و بتوانند تسلط بیشتری بر آینده داشته باشند. سایکودرام می‌تواند از این منظر نتایج کلی، مانند کاهش افسرگی یا نتایجی خاص همچون تغییر رفتار، بهبود روابط و عزت‌نفس را به همراه داشته باشد [43].
یکی از مهم‌ترین نیازهای کودکان، تجربه موقعیت‌هایی است که منجر به حس اعتماد به نفس در او شود. در گروه‌درمانی سایکودرام امکان تجربه این موفقیت‌ها در قالب ایفای نقش فراهم می‌شود. درواقع در این روش فرد بارها با موقعیت‌های حساسی از زندگی خود، از نزدیک مواجه می‌شود و درصدد تعبیر مجدد این موقعیت‌ها به نحوی کارآمدتر بر‌می‌آید. در این جریان فرد با پالایش و حل تعارض‌های هیجانی و شناختی به نوعی حالت یکپارچگی و وحدت شخصی را به دست می‌آورد و در‌می‌یابد که در موقعیت‌های آسیب‌زا می‌تواند به گونه‌ای مؤثرتر عمل کند که این امر منجر به افزایش عزت‌نفس در وی می‌شود [56].
در فضای امن، افراد می‌توانند به‌راحتی دست به خطر بزنند و در نتیجه عمل خود را مشاهده و ارزیابی کنند. سایکودرام نوعی تخلیه هیجانی است که به بازگشایی مشکلات و ارائه جنبه‌هایی از زندگی می‌پردازد و علاوه بر آن نقش فرد را در روابط بین فردی به حضار نشان می‌دهد. در سایکودرام حوادث گذشته با ترس‌هایش و آینده با امیدهایش به زمان حال انتقال یافته و حل می‌شود که از این روش می‌توان به عنوان درمان کمکی PTSD در کنار سایر روش‌ها، مانند درمان‌های دارویی بهره گرفت.
نتیجه‌گیری
آزمون پژوهش نشان داد که تحلیل کوواریانس یک‌راهه در متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه (0/001>F=38/360، P) معنادار است. برای فهم چگونگی این تفاوت کافی است میانگین نمرات پس‌آزمون گروه آزمایش و گروه کنترل را از لحاظ متغیر وابسته یادشده با یکدیگر مقایسه کنیم.
با توجه به نتایج مندرج در جدول شماره 3 میانگین پس‌آزمون علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش 37/50 و گروه کنترل 47/10 است که نشان می‌دهد با کنترل پیش‌آزمون، علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش در پس‌آزمون با گروه کنترل تفاوت معناداری دارد، درنتیجه فرضیه پژوهش تأیید می‌شود.
شواهد متعددی نشان می‌دهند که از جمله عوارض روانی که پس از آسیب و بلایای طبیعی در افراد و به خصوص کودکان نمایان می‌شود، اختلال استرس پس از سانحه است. از جمله نشانه‌های اختلال استرس پس از ضربه می‌توان به دشواری تمرکز، واکنش شدید از جا پریدن، واقعیت‌زدایی، شخصیت باختگی، کاهش آگاهی از محیط، ناتوانی در به یادآوردن جنبه‌های مختلف آسیب، بروز واکنش‌های جسمی، ضعف در توجه و تمرکز، مشکلات حافظه، مشکلاتی در تمامی مؤلفه‌های عصب روان‌شناختی و موارد دیگری اشاره کرد که همگی آن‌ها باعث کاهش سلامت عمومی می‌شوند.
روش‌های مختلف درمانی برای این اختلال وجود دارد که در این پژوهش روش نمایش‌درمانی (سایکودرام) بررسی شد. نمایش، بی‌تردید از کهن‌ترین هنرهاست. همچنین شیوه‌ای بدیع برای پیوند بین دنیای خیال و زندگی واقعی است. در این روش از طریق شیوه‌های مختلف نمایشی، تعارضات شخصیتی و کشمکش‌های روانی فرد بررسی می‌شود. شخص ابعاد روانی مسئله خود را کشف می‌کند و درصدد حل و کنار آمدن با آن بر‌می‌آید.
در این پژوهش تحلیل آماری یافته‌ها و بررسی نتایج و مطابقت و همسو بودن با پژوهش‌های قبلی نشان دادند که روان‌درمانگری نمایشی (سایکودرام) بر کاهش علائم تنیدگی، استرس پس از حادثه و کارکردهای عصب روان‌شناختی دانش‌آموزان پسر مقطع ابتدایی شهرستان زلزله‌زده ثلاث باباجانی مؤثر است و این روش می‌تواند به عنوان درمان کمکی در کنار سایر روش‌های درمانی به کار گرفته شود.
نتایج این پژوهش می‌تواند برای روان‌شناسان، مربیان تئاتر و نمایش، معلمان، مشاوران، برنامه‌ریزان آموزشی کشور، کودکان دچار مشکلات شناختی، دانش‌آموزان و کودکان زلزله‌زده استان کرمانشاه مفید و کارگشا باشد. هر پژوهشی در مراحل مختلف خود با محدودیت‌هایی مواجه می‌شود که بیان آن‌ها در بهبود کیفیت پژوهش‌های مشابه در آینده مؤثر خواهد بود.
محدودیت عمده این پژوهش آن بود که ابزار بومی‌سازی‌شده جدید و متناسب با جامعه و فرهنگ مورد نظر وجود نداشته و برای سنجش میزان علائم PTSD از ترجمه و هنجار‌یابی پرسش‌نامه جدید خارجی مطابق با معیارهای DSM- 5 استفاده شد.
دوره پیگیری نیز به دلیل همین محدودیت؛ یعنی تعطیل شدن دانش‌آموزان و در دسترس نبودن‌شان، امکان انجام نداشت. به دلیل شیوع بالای اختلال استرس پس از سانحه در کودکان زلزله‌زده و هدف بررسی تأثیر‌گذار بودن نمایش‌درمانی بر اختلال PTSD در این کودکان، جامعه آماری بین دانش‌آموزان مقطع ابتدایی انتخاب شد و به دلیل تناسب سنی پروتکل درمانی با افراد بالای 9 سال، سن نمونه‌های پژوهش 12-9 سال بود که نیاز به انجام پژوهش در دیگر رده‌های سنی را نیز نشان می‌دهد.
پیشنهاد می‌شود تحقیقات مشابه همین پژوهش در دیگر شهر‌های زلزله‌زده، مانند سرپل ذهاب و نیز در مناطق درگیر دیگر بلایای طبیعی، مانند شهر‌های درگیر سیل و بین فرهنگ‌های مختلف صورت پذیرد. با توجه به نتایج پژوهش حاضر، اثربخشی این مداخلات روی سایر مشکلات روان‌شناختی و رفتاری مورد بررسی قرار گیرد. در پژوهش‌های بعدی از نمونه‌های هر دو جنسیت دختر و پسر استفاده شود. این شیوه مداخله با تعداد جلسات درمانی بیشتر و دوره طولانی‌تر با پیگیری و در رابطه با سایر مشکلات کودکان نیز انجام شود.
پیشنهاد می‌شود نهاد‌های مربوطه به انجام مداخله‌های روان‌شناختی در مناطق آسیب‌دیده، مانند سازمان بهزیستی، اقدام به برپایی کارگاه‌هایی در زمینه آموزش تکنیک‌های نمایش‌درمانی برای روان‌شناسان کنند و این مداخله‌ها را به صورت فراگیر در دیگر مناطق درگیر با بحران انجام دهند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله رعایت شده است. شرکت‌کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت‌کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن‌ها محرمانه نگه داشته شد. در این پژوهش ضمن اخذ رضایت‌نامه کتبی از شرکت‌کنندگان، تمامی نکات اخلاقی توسط پژوهشگران رعایت شد. کد اخلاقی برای آزمایشات بالینی (IRCT) در این پژوهش با شماره 45312 ثبت شده است.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، نگارش ، ویرایش و بررسی: همه نویسندگان؛ مداخلات: شعیب سبحانی تبار؛ مدیریت پروژه: فریده حمیدی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسنده مسئول، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
در پایان از مجموعه آموزش و پرورش شهرستان ثلاث باباجانی و مدیران مدارس این شهرستان تشکر و قدردانی می‌کنیم.
هر ساله کشور ما در معرض بلایای طبیعی، از انواع گوناگون قرار می‌گیرد و هر از چندگاهی شاهد خبرهای ناگواری در زمینه وقوع یکی از آن‌ها در نقاطی از کشور هستیم.
بنا بر گزارش دفتر امور هماهنگ‌کننده کمک‌های انسان دوستانه سازمان ملل متحد، ایران در رتبه ششم از نظر مستعد بودن در وقوع بلایای طبیعی در جهان به شمار می‌رود و در ده سال گذشته در ایران به طور متوسط هر ساله چهار هزار نفر در اثر این حوادث از بین رفته‌اند و 55 هزار نفر دیگر به نحوی متأثر شده‌اند [1]. زلزله به عنوان یک بلای طبیعی، بسیار مخرب است و دامنه گسترده و تهدید جدی برای ایمنی زندگی انسان‌ها به شمار می‌رود [2]. میلیون‌ها کودک در کره زمین با وقایع آسیب‌زا، از جمله بلایای طبیعی مواجه می‌شوند. تعدادی از این کودکان مبتلا به یک سندرم کلینیکی با نشانه‌های فیزیکی، شناختی، رفتاری و هیجانی می‌شوند که اختلال استرس پس از سانحه نامیده می‌شود.
این مفهوم عبارت است از مجموعه‌ای از نشانه‌های رفتاری، شناختی و هیجانی که در پی مواجهه مکرر و شدید با یک یا چند رویداد آسیب‌زا به وجود می‌آید، بیشتر از یک ماه طول می‌کشد، با علائم فراوانی مانند یادآوری مکرر رویداد آسیب‌زا، رفتارهای اجتنابی، اختلال خواب، کابوس و مشکلات تمرکز همراه است و ناشی از مصرف مواد و بیماری جسمی نیست. این اختلال به وسیله سایر اختلالات قابل توضیح نیست [3].
اختلال استرس پس از سانحه در بخش اختلالات روانی مربوط به تروما و استرس طبقه‌بندی می‌شود. اختلال استرس پس از سانحه به عنوان یک اختلال مرتبط با آسیب شناخته می‌شود. در این حالت فرد نسبت به رویدادهای زندگی نگاه اغراق‌آمیزی دارد. این نگاه اغراق‌آمیز سبب بروز استرس برای وی می‌شود [4].
حوادثی از قبیل جنگ، زلزله، سیل، تصادف، سوء‌استفاده جنسی و... می‌تواند باعث به وجود آمدن این اختلال مزمن در افراد باشد. به طور کلی افرادی که این وقایع را تجربه می‌کنند بیشتر از آن که ما بتوانیم آن‌ها را درک کنیم، از این علائم و تنیدگی‌ها رنج می‌برند.
مطالعات بسیاری نشان داده‌اند که پس از مواجهه با زلزله، میزان اختلالات روانی، از جمله اختلال استرس پس از سانحه، اختلال خواب، افسردگی، مصرف مواد غیرقانونی و اختلالات اضطرابی افزایش می‌یابند [5] که در این بین، اختلال استرس پس از سانحه، شایع‌ترین اختلال روانی بعد از وقوع زلزله محسوب می‌شود [6].
اختلال استرس پس از سانحه، یک اختلال ناشی از حوادثی معرفی می‌شود که فرد توانایی درک آن را ندارد. این حوادث به حدی شدید است که فرد معمولاً نمی‌تواند بصیرت مناسبی نسبت به آن پیدا کند. ریشه ایجاد این اختلال معمولاً یک حادثه در زندگی است. در صورتی که این حادثه جبران نشده باشد، آن‌گاه انتظار داریم این اختلال پدید آید. این مفهوم معمولاً زنجیره‌ای از وقایع را در زندگی فرد پدید می‌آورد. اختلال استرس پس از سانحه می‌تواند سبب ایجاد افسردگی و اختلال هراس شود [7].
یانگ و همکاران ادعا دارند که تحقیقات علم روانشناسی در مورد کودکان بعد از حوادث تروماتیک، روند رو به رشدی دارد که بین عوامل مسبب و ایجادکننده این حوادث بیشتر در مورد حوادث طبیعی مانند زلزله و سیل و در میان اختلالات به وجود آمده نیز بیشتر در مورد PTSD انجام شده است [8]. در سبب‌شناسی PTSD می‌توان به عوامل فشار، خطر‌ساز، زیستی، روان‌پریشی و شناختی رفتاری اشاره کرد [9].
نظریه‌های متعددی در خصوص تبیین اختلال استرس پس از حادثه وجود دارد، اما تعداد کمی از آن‌ها توصیف روشنی از مکانیسم‌های دخیل در سبب‌شناسی این اختلال را داشته و مورد ارزیابی گسترده تجربی قرار گرفته‌اند. در میان این نظریه‌ها چهار رویکرد شرطی‌سازی (کین و همکاران، 1985)، نظریه پردازش هیجانی (فوآ و روتبام، 1998)، نظریه بازنمایی دوگانه، (بروین و همکاران 1996) و نظریه شناختی (اهلرز و کلارک، 2000) از همه برجسته‌تر هستند [10].
از جمله عوامل معیارهای پنجمین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی برای اختلال استرس پس از سانحه شامل در معرض مرگ یا تهدید شدن به مرگ، ورود افکار مزاحم و ناخواسته مربوط به رویداد تروماتیک، خودداری کردن پس از رخ دادن رویداد تروماتیک، تغییرات منفی مرتبط با رویداد تروماتیک در شناخت‌ها و خلق فرد، تغییرات در برانگیختگی و شویه واکنش فرد، نابسامانی شدید در عملکرد اجتماعی، خانوادگی و سایر جنبه‌های مهم زندگی است.
در ملاک‌های تشخیصی DSM–5 در مورد اختلال استرس پس از سانحه مشخصاً ذکر شده که علائم مزاحم، اجتناب، تغییر خلق و شناخت و افزایش انگیختگی، باید حداقل یک ماه طول کشیده باشد. در مورد کودکان پیش‌دبستانی، پزشک می‌تواند مشخص کند که آیا علائم بروز کرده یا با علائم تجزیه‌ای (گسست از خویشتن / گسست از واقعیت) همراه است. در مورد افرادی که علائم‌شان کمتر از یک ماه طول می‌کشد، تشخیص مناسب می‌تواند اختلال استرس حاد باشد [9].
در DSM–5در مقایسه با نسخه قبلی، ملاک‌های روشن‌تری برای تشخیص PTSD و خصوصاً برای تشخیص استرس‌زا بودن و یا نبودن سوانح قرار داده شده است. در DSM–5 در مقایسه با DSM-IV بیشتر به نشانه‌های رفتاری افراد توجه و تأکید شده است و برای تشخیص PTSD به جای سه خوشه تشخیصی از چهار خوشه بهره گرفته می‌شود که این چهار خوشه عبارت‌اند از: تجربه مجدد، اجتناب، خلق و شناخت منفی و تحریک‌پذیری[11].
ریچارد بریانت و همکاران، در بررسی تأثیر اختلال استرس پس از سانحه بر سلامت روانی به این نتیجه رسیدند که اختلال استرس پس از سانحه با سطوح بالاتر مشکلات رفتاری کودک، بیش فعالی، علائم عاطفی و مشکلات با همسالان همراه است [12]. از طرفی طبق بررسی‌های صورت‌گرفته افراد مبتلا به PTSD با نقص در کارکردهای شناختی، از جمله عملکرد حافظه، توجه و کارکردهای اجرایی مواجه می‌شوند [14 ،13].
مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه، رویداد سانحه را در رؤیاها و افکار روزانه خود مجدداً تجربه کرده و سعی می‌کنند از هر چیزی که سبب یادآوری آن شود، پرهیز کنند و در کنار حالت برانگیختگی مفرط، نوعی کرختگی در پاسخ‌دهی در این افراد دیده می‌شود. سایر علائم عبارت‌اند از: افسردگی، اضطراب و مشکلات شناختی مانند ضعف در تمرکز [9].
از جمله نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه می‌توان به دشواری تمرکز، واکنش شدید از جا پریدن، واقعیت‌زدایی، شخصیت باختگی، کاهش آگاهی از محیط، ناتوانی در به یادآوردن جنبه‌های مختلف آسیب، بروز واکنش‌های جسمی و موارد دیگری اشاره کرد که همگی آن‌ها باعث کاهش سلامت عمومی می‌شوند [15].
میزان شیوع مادام‌العمر PTSD را حدود 8 درصد جمعیت عمومی می‌دانند و میزان بروز آن در طول عمر 9 تا 15 درصد تخمین زده می‌شود که البته علاوه بر این رقم، 5 تا 15 درصد دیگر از افراد ممکن است دچار اشکال تحت بالینی این اختلال باشند. میزان شیوع آن در طول عمر، در زنان 10 درصد و در مردان 4 درصد است. هرکسی می‌تواند به این اختلال دچار شود و هیچ‌کسی از این لحاظ مصونیت ندارد.
افرادی که سابقه افسردگی دارند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به PTSD متعاقب یک سانحه آسیب‌زا قرار دارند [9]. بررسی‌های قبلی نشان می‌دهد که کودکان و نوجوانان نیز در مواجهه با رویدادهای آسیب‌زا، علائم چهارگانه اختلال (تجربه مجدد، اجتناب، شناخت خلق منفی و تحریک‌پذیری) را نشان می‌دهند، اما تظاهر این علائم در سنین مختلف تا اندازه‌هایی متفاوت است. بیشتر بچه‌ها افکار تکراری و مزاحمی دارند که در تمام اوقات روز و به‌ویژه هنگام خواب وارد ذهن‌شان می‌شود و در مواردی نیز این تصاویر و افکار مزاحم به وسیله تداعی‌های محیطی راه‌اندازی می‌شوند.
کابوس‌های شبانه و رؤیاهای ترسناک در طول روز نیز پدیده‌های رایجی هستند و بیشتر بچه‌ها آن‌ها را تجربه می‌کنند. بسیاری از کودکان و نوجوانان ترس‌هایی در ارتباط با جنبه‌های خاصی از رویداد آسیب‌زا دارند و از محرک‌ها و تداعی‌های مرتبط با آن رویداد اجتناب می‌کنند، اما چون فکر کردن یا صحبت درباره رویداد آسیب‌زا برای آن‌ها بسیار ناراحت‌کننده است، معمولاً از این کار اجتناب می‌کنند.
بچه‌های مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه حساسیت بیش از حدی نسبت به خطرات محیطی دارند و مشکلات خواب در آن‌ها بسیار شایع است که به صورت مشکل در خواب رفتن یا بیدار شدن‌های مکرر در طول شب نمود پیدا می‌کند. بسیاری از بچه‌ها نسبت به قبل تحریک‌پذیرتر می‌شوند و مشکلاتی را در تمرکز و توجه، به‌ویژه در انجام تکالیف مدرسه گزارش می‌کنند.
علاوه بر این، کودکان و نوجوانان تغییرات شناختی نیز تجربه می‌کنند. این تغییرات شناختی ممکن است در قالب افکار خودآیند منفی باشد که در آن بچه‌ها احساس می‌کنند دنیا جای بسیار خطرناکی است و یا زندگی آن‌ها بسیار ناپایدار و شکننده خواهد بود [16].
زندگی بشر همواره با دو گونه مسئله عام پیش‌بینی‌پذیر طبیعی و انسانی مواجه است. در پیدایش بلایای طبیعی برخلاف مسائل انسانی، دست بشر چندان در کار نیست و این حوادث هر از گاهی رخ می‌دهد و فجایع دلخراشی می‌آفریند. از نظر غافلگیری و عدم پیش‌بینی‌پذیری، زلزله جایگاه نخست را در میان تمامی بلایای طبیعی به خود اختصاص داده است.
کشور ایران به دلیل قرار گرفتن روی کمربند زلزله یکی از زلزله‌خیزترین مناطق دنیا است و به طور میانگین هفته‌ای یکبار زلزله‌ای بالای سه ریشتر را تجربه می‌کند. نگاهی به آمار زلزله در ایران نشان می‌دهد که در صد سال اخیر حدود چهل زلزله، به طور متوسط هر 2/5 سال یک زمین‌لرزه، به بزرگی 6/5 ریشتر رخ داده است [17].
در پژوهش محمد علیزاد و همکاران، با عنوان «آسیب‌ها و مداخلات روان‌شناختی بعد از زلزله؛ فراتحلیلی بر تحقیقات پس از سانحه»، گزارش شد که در بین تحقیقات آسیب‌شناسانه، شایع‌ترین آسیب شناسایی شده، اختلال استرس پس از سانحه با اندازه اثر 57/67 درصد بوده و بقیه آسیب‌ها در رده‌های پایین‌تر قرار داشته‌اند [18].
اسکویت وردر و همکاران در پژوهشی دریافتند که مبتلایان به اختلال استرس پس از سانحه بدترین عملکرد شناختی را در رابطه با حافظه نشان می‌دهند و پس از آن بدکاری‌های قابل توجهی در مقایسه با گروه کنترل در یادگیری، سرعت پردازش و کارکردهای اجرایی نشان دادند [19].
به طور کلی با توجه به بررسی‌های انجام‌شده در میان زلزله‌زدگان، احتمال اختلال استرس پس از سانحه بعد از زلزله؛ به‌ویژه در میان کودکان بسیار است و این اختلال موجب بسیاری از مشکلات روان‌شناختی، مشکلات ارتباطی و عاطفی و ضعف در عملکرد تحصیلی می‌شود؛ بنابراین انجام مداخلات مبتنی بر جامعه برای کودکان آسیب‌دیده ضروری است.
اگر درمانگر با بیماری روبه‌رو شود که با سانحه چشمگیری مواجه بوده است، رویکردهای عمده‌ای که می‌تواند در پیش بگیرد، حمایت، تشویق بیمار برای بحث در مورد واقعه یادشده و آموزش انواع مکانیسم‌های مقابله (مانند آرام‌سازی عضلات) به او است. برخی از بیماران نمی‌خواهند تا زمانی که واقعه را پشت سر نگذاشته‌اند در مورد آن صحبت کنند و باید به این خواسته آن‌ها احترام گذاشت [9].
هنیسبرگ و همکاران اظهار داشتند که برای کمک به افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه، متخصصان بالینی نیازمند درک مفاهیم هستند [20]. این مفاهیم عبارت‌اند از: ثبات شخصیتی، تمرکز بر ثبات جسمانی، درمان و ایجاد مرحله تثبیت از بیماری. این موضوع در مطالعه رددمان و پیدفوردمارتین نیز به اثبات رسید. این محققین اعتقاد داشتند در صورت عدم پایداری روحی فرد نمی‌توان این اختلال را درمان کرد [21].
روش‌های درمانی رایجی برای اختلال استرس پس از سانحه، از جمله دارو درمانی، روان‌درمانی، شناخت‌درمانی، مواجهه‌درمانی، روش‌های مدیریت استرس، درمان پردازش‌شناختی، درمان حساسیت‌زدایی و بازپردازش حرکات چشم، درمان‌شناختی رفتاری متمرکز بر تروما، گروه‌درمانی و خانواده درمانی به کار می‌روند.
هنرها با روان انسان و خواسته‌های اجتماعی این موجود دو پا و اندیشه‌ورز مرتبط هستند. در روزگار کنونی نقش جدی هنرمندان در بیمارستان‌های روانی، مراکز درمان غیردارویی و مؤسسات اصلاح و تربیت و همراهی آن‌ها با روان‌کاوان، بخش جدیدی از فعالیت هنرمندان در حیطه درمان را به وجود آورده که تحت عنوان « هنردرمانی» به شهرت رسیده است.
امروزه هنردرمانی به عنوان مقوله‌ای تعریف‌شده در توان‌بخشی افراد، شایسته کاربردهای منطقی، علمی و عملی است. هنردرمانی رشته‌ای گسترده شامل روش‌هایی از روان‌درمانی است که از تلفیق رشته‌های هنری و مکاتب درمانی روان‌شناسانه به وجود آمده است. هنردرمانی به رشته‌های متعددی تقسیم می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها شامل «موسیقی‌درمانی»، «نقاشی‌درمانی»، «نمایش‌درمانی» است [22].
یکی از درمان‌های مؤثر که اثربخشی آن بر بسیاری از متغیرهای روان‌شناختی بررسی شده، روان‌درمانگری نمایشی (نمایش‌درمانی) است. مفاهیم نمایش‌درمانی اولین بار توســط مورنو نشان داده شد.
در گذشته یونانیان، مصریان و رومیان باستان، روش‌های نمایشی و هنر را کلیدی برای رسیدن به سلامت روانی می‌دانستند. با انقلاب صنعتی و ظهور درمان اخلاقی از طریق جنگ جهانی دوم و پس از آن، هنر به طور فزاینده در درمان به کار گرفته شد و سرانجام در سال 1960، دانشگاه‌ها شروع به طراحی برنامه‌های مطالعه در هنردرمانی کردند.
دوره‌هایی با عنوان هنر در روان‌درمانی و انجمن‌هایی مانند ائتلاف ملی انجمن هنردرمانی تشکیل شد و تا سال 1980 ادامه داشت [23]. شروع این روش به مثابه یک روش درمانی، به دوره روان‌پزشک رومانیایی (جاکوب ال مورنو) بر‌می‌گردد. مورنو از سال 1921 در وین کار خود را آغاز کرد و تئاتر‌درمانی را علم کشف حقیقت نامید. او همچنین گروه‌درمانی در اروپا را توسعه داد.
روان‌نمایشگری یک روش گروه‌درمانی است که در آن خصوصیات برجسته شخصیت‌ها، ارتباطات بین فردی، تعارضات و کشمکش‌های روانی و همچنین اختلالات احساسی و عاطفی با روش‌های مخصوص نمایشی مشاهده و بررسی می‌شود. این روش مبتنی بر نظریه‌ها و روش‌شناسی جاکوب ال مورنو است. در یاری دادن به افراد جوان برای نشان دادن تعارضات عاطفی‌شان در زندگی روزمره روش‌های تئاتر‌درمانی مؤثر است.
این روش‌ها در مکان‌های مختلف مانند خانه، درمانگاه مشاوره کودکان، مراکز درمانی، پرورشگاه‌ها، درمانگاه‌های گفتار‌درمانی، مهد‌کودک‌ها، مراکز تفریحی، اردو‌های تابستانی، کلاس درس خانواده، زمین ورزش و به طور کلی در محل‌هایی که مسئله در آنجا اتفاق افتاده است، کاربرد دارد [24].
نمایش‌درمانی به مثابه یک روش اثربخش در بسیاری از مراکز معتبر آموزشی، تربیتی، روانپزشکی و توان‌بخشی جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد و همان‌گونه که از نام آن بر‌می‌آید، به شیوه‌ای درمانی اطلاق می‌شود که در آن درمانگر به کمک گونه‌های مختلف نمایشی در مسیر توان‌بخش‌سازی افراد نیازمند تلاش می‌کند [22].
روان‌درمانگری نمایشی به عنوان نتیجه اکتشافات خود در درگیری‌های شخصی به منظور انتشار احساسات سرکوب‌شده معرفی شده است [25]. روان‌درمانگری نمایشی به عنوان نوعی درمان روان‌شناختی گروهی، با یک کارگردان انجام می‌شود که جلسه را هدایت می‌کند [26]. ابعاد هنری این فرایند باعث می‌شود مردم به ایجاد تعامل با زندگی، رؤیاها و فانتزی‌ها در تلاش برای توصیف احساسات ابرازنشده، به دست آوردن بینش جدید و درک و رفتار سالم‌تر و کارآمدتر تشویق می‌کند [27].
در روان‌درمانگری نمایشی، از طریق نمایش دادن، نقش بازی کردن و ابراز خود در نمایش، افراد را تشویق به ادامه و تکمیل وظایف خود می‌کنند. تعدادی از صحنه‌ها، به عنوان مثال، خاطرات مربوط به رویدادهای خاص در گذشته، موقعیت‌های ناتمام، درام درونی، فانتزی‌ها، رؤیاها، آمادگی برای موقعیت‌های خطرآمیز آینده و بیان ساده‌ای از حالت‌های ذهنی بازتولید می‌شوند [26].
هر دو ارتباط کلامی و غیرکلامی در این فعالیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. کودکان از طریق بازی و فعالیت مشکلات خود را بیان می‌کنند و طبیعت آن‌ها خودجوشی است. تمایل کودکان برای یادگیری از طریق عمل و خلاقیت آن‌ها را برای شیوه‌های روان‌درمانگری نمایشی مناسب می‌سازد. گروه‌های نمایش‌درمانی اجازه می‌دهند که کودک الگوهای مختلف رفتاری را مشاهده کند و سعی کند شیوه‌های مختلفی را بدون ترس از قضاوت در نظر بگیرد و الگوهای رفتاری متفاوت را بپذیرند [28].
انجمن نمایش درمان‌گران بریتانیا نمایش‌درمانی را این‌گونه تعریف می‌کند: »استفاده منظم و هدفمند از فرایند و آثار نمایشی و تئاتری به منظور ایجاد یکپارچگی عاطفی و جسمانی، رشد شخصی و رهایی از نشانه‌ها26».
نمایش‌درمانی یک شیوه فعال و تجربه‌گراست. از سویی می‌توان نمایش‌درمانی را در قلمرو روش‌های درمان‌گری کلی قرار داد، چون از فنونی همانند پانتومیم، آوا، سرود، اسطوره و آیین در فضایی استعاری با همه بیماران و تمامی اختلالات به شیوه‌ای مشابه استفاده می‌شود تا مراجع بتواند به یکپارچگی عاطفی جسمانی، شناخت و پذیرش خویشتن و تحول فردی دست یابد [29].
انجمن ملی نمایش‌درمانی آمریکا، نمایش‌درمانی را این‌گونه تعریف می‌کند: نمایش‌درمانی، یک درمان خلاق و شفا‌بخش بر اساس هنر نمایش است. ساختار این روش به مراجعان اجازه می‌دهد تا به کشف موضوع و مفاهیم خویشتن، در فضایی ایمن و حمایتگر بپردازند. نمایش‌درمانی شیوه منحصر‌به‌فردی از نمایش است که در آن فرایند عمل و نه محصول و اجرای آن، به عنوان ابزار درمانی در نظر گرفته می‌شود. به علاوه، این روش درمانی، فعال، خلاق و کل‌گرایانه است و با توجه به نیازهای خاص مراجعان، شیوه‌های گوناگونی دارد [30].
رویکردهای مختلفی ضمیمه کار نمایش‌درمانی قرار می‌گیرد. بعضی از این رویکردهای تخصصی که توسط پیشروان نمایش‌درمانی توسعه داده شده، از این قرار است: نظریه نقش رابرت لندی، دیدگاه انسان‌شناسی / آیینی سو جنینگز و دیدگاه پنج‌مرحله‌ای اِمونا.
یکی از چالش‌های اصلی در عرصه نمایش‌درمانی، کنار آمدن با نظریه‌های گوناگونی است که در این زمینه وجود دارند. در دوره‌‌های نخست آغاز نمایش‌درمانی، افراد و گروه‌ها به شکل مستقل از یکدیگر کار می‌کردند، همین مسئله، روی آوردها و شیوه‌های مختلفی را پدید می‌آورد [29].
نوابی‌نژاد می‌گوید به طور کلی و با توجه به اجزای اصول روان نمایشگری اهداف درمانی آن شامل این موارد است: پالایش روانی، درمان از طریق ایجاد بینش و اصلاح و تغییر رفتار [31]. اِمونا پنج هدف کلی را برای نمایش‌درمانی عنوان می‌کند:
ابتدا، «تجلی و کف نفس هیجانات« بدین‌معنا که فرد یاد بگیرد که چگونه هیجانات خود را کنترل کند و آن‌ها را به طور مناسب و قابل قبول رها کند.
دوم، »مشاهده خود« و »هدایت آن« که با یک چشم‌انداز کلی بر همه چیز بنگریم، به جست‌وجوی امیدها بپردازیم و راجع به اختیارها و انتخاب‌ها تفکر کنیم.
سوم، »نقش‌های آماده« یا تجربه شخصیت‌های متفاوت و یافتن راه‌های عمل کردن جدید برای واکنش نشان دادن و تقلید کردن.
چهارم، »تعدیل و توسعه تصور از خود« یا تعویض نقش‌های نوشته شده که فهم ما را از جنبه‌های خودمان بالا می‌برد.
پنجم، «مهارت‌های اجتماعی متقابل و بین‌فردی« است که با عملکرد گروه همانند یک جامعه کوچک تمرین می‌شود و توسعه پیدا می‌کند [23].
ارکان نمایش‌درمانی شامل پروتاگونیست یا شخص اول که به کسی گفته می‌شود که در نمایش‌درمانی نقش اصلی را دارد. فردی است که در مرکز اجرای روان‌نمایشگری است، فردی که دارای مشکلی است و آماده است آن را برای بررسی عرضه کند. کارگردان به کسی گفته می‌شود که شخص اول را در استفاده از روش‌های روان‌نمایشگری به منظور بازنگری مسئله‌اش هدایت می‌کند. این فرد می‌تواند رهبر گروه، درمانگر، معلم و یا مشاور باشد. حتی گاهی کارگردانی روان‌نمایشگری را یکی از اعضای گروه بر عهده می‌گیرد.
یاور یا ایگو کمکی فردی است که در کنار شخص اول و کارگردان ایفای نقش می‌کند. این شخص، یاور یا یکی از اعضای گروه است که نقش مهمی را در زندگی شخص اول بازی می‌کند یا تصور یک شخص مهم در زندگی شخص اول است. حاضران افرادی هستند که در مدت اجرای روان‌نمایشگری حضور دارند. این افراد ممکن است اعضای گروه‌درمانی، شرکت‌کنندگان کنگره، دانش‌آموزان کلاس یا اعضای خانواده شخص اول باشند. مراحل نمایش‌درمانی شامل مرحله گرم کردن، آماده سازی، مرحله اجرا - تمرین و مرحله مشارکت و بحث است [24].
در ایران و خارج از ایران مطالعات متعددی در مورد اثربخشی نمایش‌درمانی انجام شده است، از جمله مطالعه آفرینی و حسینی. نتایج پژوهش آن‌ها نشان داده که درمان سایکودرام باعث کاهش معنادار میزان افسردگی و نشانه‌های عاطفی، شناختی و جسمانی افسردگی در بیماران بهبود‌یافته شده است [31].
مطالعات متعددی در مورد اثربخشی نمایش درمانی انجام شده است. از جمله مطالعه آفرینی و حسینی در سال 1397، نتایج پژوهش آن‌ها نشان داده است، درمان سایکودرام باعث کاهش معنادار میزان افسردگی و نشانه‌های عاطفی، شناختی و جسمانی افسردگی در بیماران بهبود یافته شده است [32].
باقری، سعادت و پولادی به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در افزایش بازتوانی هیجانی بیماران مبتلا به اختلال دوقطبی مؤثر است؛ بنابراین به عنوان یک روش درمانی مؤثر برای این بیماران توصیه می‌شود [33]. محمدی، جراره و پاکپور به این نتیجه رسیدند که سایکودرام بر بهبود نشانه‌های مرضی اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه دانش‌آموزان مقطع ابتدایی مؤثر است [34].
پوررضائیان نشان داد که سایکودرام، روش درمانی مناسب و مؤثری در درمان اضطراب اجتماعی است [35]. صرامی، یزدخاستی و عریضی به این نتیجه رسیدند که مداخله سایکودراما می‌تواند به عنوان یک روش مفید جهت بهبود عملکرد تحصیلی و پذیرش هیجانی در نوجوانان بدسرپرست به کار رود [36]. خوبانی، زاده‌محمدی و جراره نشان دادند که آموزش روان‌نمایشگری، مهارت‌های ارتباطی دختران پرخاشگر را افزایش و میزان پرخاشگری آن‌ها را کاهش داده است [37].
راجرز و کاسوویچز به بررسی سایکودرام؛ مفهوم، تکامل، شواهد و کاربردهای آن پرداخته‌اند. آن‌ها بیان می‌کنند که سایکودرام به بررسی و تبیین دلایل روان‌گردانی، مراحل فرایند، مدل‌ها و برنامه‌های معاصر، به‌ویژه استفاده از آن با افرادی که با آسیب روبه‌رو می‌شوند، می‌پردازد [38]. رون به این نتیجه دست یافت که سایکودرام در ایجاد و تقویت همدلی، ارتباط و پشتیبانی را در بیماران بستری در بخش روانپزشکی را نشان داده است [39].
گانینر اربی و همکاران نشان دادند که سایکودرام بر کاهش استرس درک‌شده، نمرات اضطراب، افسردگی و بزاق کورتیزول در بیماران مبتلا به افسردگی تأثیر دارد [40]. تراشووا، مارینوا و کوجوهارو به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در بیماران با اختلال اضطراب و ترس موجب کاهش علائم اضطراب، افزایش خودجوش بودن و بهبود کیفیت زندگی و کارکرد اجتماعی آن‌ها نسبت به بیمارانی که فقط از دارو استفاده می‌کنند، می‌شود [41].
دوروتی در پژوهشی دریافت که سایکودرام تغییرات اثربخش مهمی را در حیطه استرس زیاد قبل از تست، عزت‌نفس پایین، انگیزه یادگیری ریاضیات و حافظه کاری ایجاد می‌کند [42]. سلانو و همکاران دریافتند که سایکودرام بر کاهش نشانه‌های احساس گناه در این کودکان تأثیر معناداری دارد [43].
در انتها با توجه به اینکه کودکان و دانش‌آموزان هر کشوری از سرمایه‌های فکری و معنوی آن کشور هستند، تأمین سلامت جسمی و روانی آن‌ها باید از مهم‌ترین اهداف برنامه‌ریزان آن کشور باشد. از طرفی، زمین‌لرزه در میان بلایای طبیعی غیرقابل پیش‌بینی است و آثار و ضررهای مادی و روانی مخربی که دارد، آن را به مخاطره‌بار‌ترین بلایای طبیعی در جهان تبدیل کرده است.
با توجه به موقعیت ایران و وقوع زلزله‌های شدید در آن، ضرورت اقدامات حمایتی از بازماندگان، خصوصاً کودکان و دانش‌آموزان احساس می‌شود. بر اساس مطالعات انجام‌شده در این زمینه، شایع‌ترین عوارض این بلایا روی کودکان اختلال استرس پس از سانحه است که اقدامات لازم و تشخیص نیازهای روان‌شناختی و توان‌بخشی خاص در مراحل ابتدایی اهمیت ویژه‌ای در کمک به کودک در این زمینه و پیشگیری از آسیب‌ها و پیامدهای ثانویه طولانی‌مدت دارد.
با توجه به اینکه اهمیت و اثربخش بودن روان‌درمانگری نمایشی روی برخی از اختلالات اثبات شده است، نتایج این پژوهش می‌تواند برای روان‌شناسان، مربیان تئاتر و نمایش، معلمان، مشاوران، برنامه‌ریزان آموزشی کشور، کودکان دچار مشکلات شناختی، دانش‌آموزان و کودکان زلزله‌زده استان کرمانشاه و منطقه ثلاث باباجانی مفید و کارگشا باشد.
بنابراین در پژوهش‌های قبلی مشابه، اثربخشی نمایش‌درمانی روی متغیرهای متعددی بررسی شده است؛ بنابراین با توجه به مطالب ذکرشده و عدم وجود مطالعات منسجم و کافی در بررسی همزمان متغیرها، پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا روان‌درمانگری نمایشی در کاهش اختلال استرس پس از سانحه و کارکردهای عصب روان‌شناختی دانش‌آموزان ابتدایی مناطق زلزله‌زده شهرستان ثلاث باباجانی مؤثر است؟
روش
تحقیق حاضر از نوع شبه‌آزمایشی پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل است. طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل از دو گروه آزمودنی تشکیل شد که هر گروه، دو بار مورد اندازه‌گیری قرار گرفتند. اندازه‌گیری اول با اجرای یک پیش‌آزمون و اندازه‌گیری دوم با یک پس‌آزمون انجام شد. برای اجرای پژوهش، ابتدا آزمودنی‌ها به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. نمونه‌های پژوهش با مصاحبه تشخیصی اختلال استرس پس از سانحه و پرسش‌نامه اختلال استرس پس از سانحه بر اساس DSM-5 تعیین شدند. سپس متغیر مستقل که شامل جلسات محتوای نمایش درمانی در سیزده جلسه 90 دقیقه‌ای بود، برای گروه آزمایش اجرا شد، ولی گروه کنترل هیچ مداخله‌ای دریافت نکرد.
بعد از اتمام جلسات آموزشی، دوباره از دو گروه آزمایشی و کنترل پس‌آزمون با همکاری و کمک معلم به عمل آمد. در آخر، پرسش‌نامه‌ها نمره‌گذاری شدند و با نرم‌افزار SPSS نسخه 24 به تحلیل تحلیل استنباطی و پارامتریک کوواریانس یک‌راهه و کوواریانس چندمتغیره پرداخته شد. برای رعایت مسائل اخلاقی در ابتدای تحقیق، با توضیح صادقانه اهداف پژوهش، رضایت آگاهانه از افراد برای شرکت در پژوهش اخذ شد که رازداری و محرمانه ماندن اطلاعات هم از جانب پژوهشگر کاملاً حفظ شود. اجازه کتبی والدین از ملاک‌های ورود اعضا به پژوهش بود و بیشتر از دو جلسه عدم حضور دانش‌آموز برای دریافت آموزش به منزله خروج از نمونه است.
جامعه آماری و روش نمونه‌گیری
جامعه آماری پژوهش از بین دانش‌آموزان پسر دارای اختلال استرس پس از سانحه شهرستان ثلاث باباجانی که در سال تحصیلی 97 در مقطع ابتدایی پایه‌های چهارم تا ششم (سن 9-12 سال) مشغول به تحصیل بودند.
ثلاث باباجانی یکی از 14 شهرستان استان کرمانشاه است که در فاصله 125 کیلومتری غرب شهر کرمانشاه قرار دارد و هم‌مرز با کشور عراق است. مردم این شهرستان به زبان کردی با گویش سورانی و لهجه جافی تکلم می‌کنند و دین و مذهب آنان اسلام و اهل سنت است.
زمین‌لرزه آبان سال 1396 ایران عراق به بزرگی 7/3 در مقیاس بزرگای گشتاوری در این منطقه و نزدیکی مرز ایران و عراق، در 32 کیلومتری جنوب‌غربی شهر حلبچه عراق رخ داد که متأسفانه تعداد زیادی کشته، زحمی و بی‌خانمان به جای گذاشت.
برای انتخاب نمونه ابتدا به اداره آموزش و پرورش شهرستان ثلاث باباجانی مراجعه و از لیست مدارس پسرانه مقطع ابتدایی، چهار مدرسه به روش تصادفی انتخاب شد. سپس نمونه‌ها از آن مدارس به صورت هدفمند انتخاب شدند.
پژوهش حاضر شامل چهل نفر دانش‌آموز پسر که دارای علائم اختلال استرس پس از حادثه بودند، به شکل هدفمند و با استفاده از مصاحبه تشخیصی PTSD بر اساس معیارهای DSM-5 و آزمون (PCL-5) از جامعه مورد نظر انتخاب شدند. برای تشکیل گروه‌ها با استفاده از روش تصادفی، نیمی از آزمودنی‌ها در گروه اول (آزمایش) و نیمی دیگر در گروه دوم (کنترل) جایگزین شدند.
ابزارهای پژوهش
پرسش‌نامه اختلال استرس پس از سانحه بر اساس DSM-5 (PCL-5): این چک‌لیست به وسیله (ویدرز، لیتز، کین، پالمیر، مارکس و اشنور) بر اساس ملاک‌های پنجمین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) تهیه شده و شامل بیست آیتم چهار گزینه‌ای است که شدت آن از گزینه اصلاً تا خیلی زیاد در نظر گرفته شده و نمره آن از صفر تا 4 است. به روش PCL-5 از راه‌های مختلف می‌توان نمره‌گذاری کرد. شدت کلی PTSD از طریق جمع بیست آیتم به دست می‌آید (نمره بین صفر تا 80).
شدت علائم بر اساس DSM-5 و جمع نمرات در هریک از ملاک‌های زیر مشخص می‌شود: پنج نشانه از نشانه‌های ملاک B (عبارات یک تا پنج)، دو نشانه از نشانه‌های ملاک C (عبارات شش و هفت)، هفت نشانه از نشانه‌های ملاک D (عبارات هشت تا چهارده)، شش نشانه از نشانه‌های ملاک E (عبارات پانزده تا بیست) و جمع این نمرات به عنوان نقطه برش در جمعیت خاص به کار می‌رود. همچنین نمرات جداگانه می‌تواند برای ملاک‌های D ،C ،B و E به دست بیاید.
تشخیص موقت PTSD از طریق نمره دو (شدت متوسط و بالاتر) در هر علامت به دست می‌آید، مشروط بر اینکه فرد، یک نشانه از نشانه‌های ملاک B (عبارات یک تا پنج)، یک نشانه از نشانه‌های ملاک C (عبارات شش و هفت)، دو نشانه از نشانه‌های ملاک D (عبارات هشت تا چهارده) و دو نشانه از نشانه‌های ملاک E (عبارات پانزده تا بیست) را داشته باشد. نقطه برش برای تشخیص PTSD، نمره 33 در نظر گرفته شده است [44].
فلاویا و همکاران در پژوهش خود روایی این پرسش‌نامه را با تحلیل عامل تأییدی بررسی و تأیید کردند [45]. هاوکار ابراهیم و همکاران در پژوهشی با عنوان اعتبارسنجی ابزار PCL-5 در کردستان عراق روی آوارگان جنگی مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه، پایایی ابزار را با آلفای 0/85 به دست آورده و روایی آن را برای ارزیابی و غربالگری جمعیت کرد و عرب، خوب و مناسب گزارش دادند [46]. بلوین و همکاران در پژوهش خود پایایی این چک‌لیست را با روش آلفای کرونباخ، 0/94 و با قابلیت اطمینان از آزمون مجدد، 0/82 به دست آوردند و نشان دادند که نمرات PCL-5 از قابلیت اطمینان و اعتبار بسیار خوبی برخوردار است [47].
ورثمن جنیفر و همکاران نیز پایایی این پرسش‌نامه را با کمک آزمون آلفای کرونباخ 0/91 و در بازآزمایی هفته بعد 0/95 به دست آوردند [48]. روایی صوری و محتوایی این پرسش‌نامه پس از ارائه آن به پنج نفر از متخصصان روانشناسی و مطابقت پرسش‌های موجود در آن با معیارهای تشخیصی اختلال استرس پس از سانحه بر اساس DSM-5 مورد تأیید متخصصین مربوطه قرار گرفت، به طوری که سؤالات یک تا پنج مربوط به ملاک B از معیارهای تشخیصی DSM-5 برای اختلال استرس پس از سانحه، سؤالات شش و هفت از نشانه‌های ملاک C، سؤالات هشت تا چهارده از نشانه‌های ملاک D و سؤالات پانزده تا بیست از نشانه‌های ملاک E برای تشخیص PTSD بودند که مورد تأیید قرار گرفت. پایایی پرسش‌نامه نیز با روش آلفای کرونباخ ارزیابی شد و نتایج آن در جدول شماره 1 آمده است.
.jpg)
مصاحبه تشخیصی اختلال استرس پس از سانحه
فرم این مصاحبه بر اساس ملاک‌های پنجمین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) تهیه شده و شامل سؤالاتی است که ملاک‌های PTSD را شامل می‌شود و در این پژوهش برای دقت بیشتر، علاوه بر پرسش‌نامه از مصاحبه بالینی نیز استفاده شده است. محورهای این مصاحبه شامل تمامی معیارهای تشخیصی DSM-5 برای اختلال استرس پس از سانحه است (ملاک‌های A, B, C, D, E, F, G, H). هادی‌زاده و فرحزادی این مصاحبه را در کتاب خود قید کرده‌‌اند و محورهای آن برای تشخیص اختلال استرس پس از سانحه، مورد تأیید متخصصان روانپزشکی و روانشناسی قرار گرفت [49]. محتوای جلسات آموزشی در جدول شماره 2 ارائه شده است.
.jpg)
یافته‌ها
هدف پژوهش حاضر، تعیین و شناسایی تأثیر روان‌درمانگری نمایشی بر کاهش علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه (PTSD) است. یافته‌های پژوهش حاضر در سه بخش ارائه شده‌اند: (الف) یافته‌های توصیفی، (ب) یافته‌های مربوط به بررسی مفروضه‌های تحلیل کوواریانس و (ج) یافته‌های مربوط به فرضیه پژوهش.
جدول شماره 3 یافته‌های توصیفی شامل میانگین و انحراف معیار متغیر میزان علائم و تنیدگی‌های استرس پس از سانحه را در گروه آزمایش و گروه کنترل در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون نشان می‌دهد.
.jpg)
نتایج جدول شماره 3 نشان می‌دهد که میانگین نمرات گروه آزمایش در همه مؤلفه‌ها و همچنین نمره کل پرسش‌نامه اختلال استرس پس از سانحه، پس از اجرای مداخله به طور محسوس کاهش پیدا کرده است. در گروه کنترل نیز نمرات همه مؤلفه‌ها به جز نمره ملاک E کاهش یافته‌اند، ولی میزان آن همچون گروه آزمایش، قابل توجه نیست. قبل از تحلیل داده‌های مربوط به فرضیه‌ها، برای اطمینان از اینکه داده‌های این پژوهش مفروضه‌های زیربنایی تحلیل کوورایانس چندمتغیری را برآورد می‌کنند، به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود. بدین منظور چهار مفروضه تحلیل کوواریانس شامل خطی بودن، همخطی چندگانه، همگنی واریانس‌ها و همگنی شیب‌های رگرسیون بررسی شدند که پس از تأیید این مفروضه‌ها، جهت بررسی اثر مداخله آزمایشی، روی نمره‌های پس‌آزمون گروه‌ها، با کنترل پیشآزمونهای متغیرهای وابسته پژوهش تحلیل کوواریانس چندمتغیری انجام گرفت. جدول شماره 4 نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری روی نمره‌های پس‌آزمون با کنترل متغیر وابسته پژوهش را نشان می‌دهد.
.jpg)
فرضیه کلی روان‌درمانگری نمایشی بر کاهش علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه دانش‌آموزان پسر مقطع ابتدایی مؤثر است. همانطور که نتایج مندرج در جدول شماره 4 نشان می‌دهد، در مرحله پس‌آزمون بین گروه آزمایش و گروه کنترل از لحاظ متغیر وابسته میزان کاهش علائم اختلال استرس پس از سانحه تفاوت معناداری وجود دارد (0/001>F=9/877، P)؛ بنابراین فرضیه کلی پژوهش تأیید می‌شود.
برای بررسی دقیق‌تر این اثر، تحلیل کواریانس یک‌راهه روی متغیرهای وابسته انجام شد. جدول شماره 5 نتایج تحلیل کوواریانس یک‌راهه را برای مقایسه پس‌آزمون، با کنترل پیشآزمونهای متغیرهای وابسته در گروه آزمایش و گروه کنترل را نشان می‌دهد.
.jpg)
همانطور که نتایج مندرج در جدول شماره 5 نشان می‌دهد، تحلیل کوواریانس یک‌راهه در متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه (0/000>F=38/360، P) معنادار است. برای فهم چگونگی این تفاوت کافی است که میانگین نمرات پس‌آزمون گروه آزمایش و گروه کنترل را از لحاظ متغیر وابسته مذکور با یکدیگر مقایسه کنیم.
با توجه به نتایج مندرج در جدول شماره 3، میانگین پس‌آزمون علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش 37/50 و گروه کنترل 47/10 است، نشان می‌دهد با کنترل پیش‌آزمون، علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش در پس‌آزمون با گروه کنترل تفاوت معناداری دارد. در نتیجه فرضیه پژوهش تأیید می‌شود.
بحث
پژوهش حاضر با هدف تعیین و شناسایی تأثیر روان‌درمانگری نمایشی بر کاهش علائم اختلال استرس پس از سانحه انجام شد. نتایج تحقیق نشان داد که میانگین متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه در پس‌آزمون گروه آزمایش کاهش یافته است و میانگین متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه در گروه کنترل تغییری چندانی نکرده است.
نتایج بررسی فرضیه نشان داد که تحلیل کوواریانس چندمتغیره یک‌راهه در متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه معنادار است و با کنترل پیش‌آزمون، متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از حادثه گروه آزمایش در پس‌آزمون با گروه کنترل تفاوت معناداری دارد.
این یافته‌ها با پژوهش‌های مشابه همسو است: صادقی و حسین‌پور در پژوهش خود نشان دادند که آموزش نمایش درمانی به طور معناداری بر کاهش پرخاشگری افزایش ابراز وجود دانش آموزان دختر مؤثر است [50]. آفرینی و حسینی نشان دادند که درمان سایکودرام باعث کاهش معنادار میزان افسردگی و نشانه‌های عاطفی، شناختی و جسمانی افسردگی در بیماران بهبود‌یافته شده است [32].
باقری، سعادت و پولادی به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در افزایش بازتوانی هیجانی بیماران مبتلا به اختلال دو قطبی مؤثر است [33]. چراغی نتیجه گرفت که ارائه سایکودرام بر کاهش پرخاشگری و خشونت و افزایش خودکنترلی مؤثر است [50]. شکرانه و همکاران نشان دادند که از مداخله‌درمانی سایکودرام جهت کاهش وزن و افزایش عزت نفس کودکان چاق می‌توان استفاده کرد [51]. پوررضائیان نشان داد که سایکودراما، روش درمانی مناسب و مؤثری در درمان اضطراب اجتماعی است [34].
سپنتا، قمرانی و هاشمی نتیجه گرفتند که سایکودرام بر کاهش افسردگی دانش‌آموزان نابینای پسر مؤثر است و تخلیه هیجانات و پالایش روانی که در سایکودرام رخ می‌دهد به آنان کمک می‌کند تا بر ترس‌ها و هیجانات منفی خود فائق آیند [52]. نتیجه این فرضیه همچنین با پژوهش‌های مشابه خارجی همسوست، از جمله: ترزیگلو و اوزکان به این نتیجه رسیدند که نمایش‌درمانی موجب بهبود افسردگی، اضطراب، ناامیدی و عزت نفس زنان نابارور می‌شود [53].
رون به این نتیجه دست یافت که سایکودرام در ایجاد و تقویت همدلی، ارتباط و پشتیبانی را در بیماران بستری در بخش روانپزشکی نشان داده است [38]. گانینر اربی و همکاران نشان دادند که سایکودرام بر کاهش استرس درک‌شده، نمرات اضطراب افسردگی و بزاق کورتیزول در بیماران مبتلا به افسردگی تأثیر دارد [40]. تراشووا، مارینوا و کوجوهارو به این نتیجه رسیدند که سایکودرام در بیماران با اختلال اضطراب و ترس موجب کاهش علائم اضطراب، افزایش خودجوش بودن و بهبود کیفیت زندگی و کارکرد اجتماعی آن‌ها نسبت به بیمارانی می‌شود که فقط از دارو استفاده می‌کنند [41].
کراتوچویل دریافت که سایکودرام بر کاهش نشانه‌های احساس گناه در این کودکان تأثیر معناداری دارد؛ به‌ویژه استفاده از فنون خود محقق‌سازی و نقش معکوس می‌تواند ادراک آن‌ها را به شرایط موجود تغییر دهد و منجر به کاهش افسردگی و افزایش اعتماد به نفس در آن‌ها شود [43].
تکنیک‌هایی از نمایش‌درمانی، مانند واقعیت اضافی، فرافکنی آینده، دوبل یا مضاعف و دالان تاریک موجب مواجهه با واقعیت، تخلیه و برون‌ریزی هیجانی استرس شده که منجر به کاتارسیس (پالایش روانی) می‌شوند و فرد ترس‌هایش را برون‌ریزی می‌کند. در تکنیک بازی، دوباره واقعیت و پایان بهتر و شاد‌تری طرح‌ریزی می‌شود و با اشتراک احساسات و تجارب در گروه، همدلی و حس مشترکی ایجاد می‌شود که موجب ایجاد احساس امنیت در اعضای گروه می‌شود.
امرایی بیان می‌کند که نمایش‌درمانی تاریخچه‌ای طولانی دارد تا جایی که «ارسطو»، نابغه ادبیات و فلسفه، در کتاب «فن شعر» غایت هنر نمایش را پالایش روحی و روانی انسان‌ها (کاتارسیس) می‌داند. او از نمایش به عنوان هنری یاد می‌کند که تماشاگر با دیدن آن به تخلیه روحی و روانی می‌رسد [22].
در نمایش‌درمانی فرد با کشف و به نمایش در آوردن ابعاد روان‌شناختی مسئله‌ای که دارد به بازنگری مشکل خود می‌پردازد. شیوه‌های نمایش‌درمانی می‌تواند با ایجاد موقعیت‌های مناسب، فضا‌سازی ذهنی، اشتراک‌گذاری احساسات و برون‌ریزی آن‌ها درک بهتری از واقعیت را در فرد ایجاد کرده و از اضطراب و استرس وی بکاهد.
یکی از فنون نمایش‌درمانی، ایفای نقش است. با استفاده از ایفای نقش در موقعیت‌های غیرواقعی، مراجعه‌کننده می‌تواند شیوه‌های صحیح رفتار اجتماعی مانند جرئت‌ورزی را بیاموزد. اعضای گروه می‌توانند بر اساس بازسازی موقعیت‌های دشوار، راه‌حل‌های مختلف را تجربه کنند. در نظریه نقش لندی، نمایش درمانگر در نقش یک رها‌کننده عمل می‌کند و مراجعه‌کننده را از عمل تکانشی و تکانه‌های پنهان‌شده رها می‌سازد. نمایش درمانگر، باید به دقت ابزارهای واسطه‌ای تئاتری مانند نقاب، عروسک و غیره یا ابزارهای روان‌شناختی، مانند فنون نمایش‌درمانی را جهت درمان انتخاب کند [29].
می‌توان گفت در این دیدگاه، نمایش‌درمانی به عنوان یک تجربه نمایشی، به ایجاد یکپارچگی بین نقش‌های متفاوت و اغلب متضاد، رسیدن به حالت خودانگیختگی و ابراز احساسات ناهشیار گرایش دارد [52]. در جریان سایکودرام، کودک می‌تواند داستان زندگی خویش را برای خود و سایر اعضای گروه بازگو کند و وصف خود را از زبان خویش بشنود [25].
در فضای سایکودرام، زمانی که شخص اول هیجانات منفی خود را نسبت به شرایط ناگواری که در آن قرار دارد، در فضایی آزاد و بدون نقد شدن، در صحنه و به وسیله فنون نمایشگری مانند آینه، دوبل، معکوس و غیره اجرا می‌کند، نسبت به رفتار خود، دیگران و شرایط موجود، بینش پیدا می‌کند که این امر منجر به درک عمیقی از شرایط و روابطش در آن شرایط می‌شود. در این راستا می‌آموزد که آنچه در موقعیت‌های گوناگون رخ می‌دهد، حاصل مجموعه‌ای از عوامل است [55].
کودکان در جریان سایکودرام، تجربه‌های سخت و آسیب‌زای گذشته را در نمایش‌های خود، دوباره به نمایش می‌گذارند تا درک درست‌تری از آن‌ها به دست آورند و بتوانند تسلط بیشتری بر آینده داشته باشند. سایکودرام می‌تواند از این منظر نتایج کلی، مانند کاهش افسرگی یا نتایجی خاص همچون تغییر رفتار، بهبود روابط و عزت‌نفس را به همراه داشته باشد [43].
یکی از مهم‌ترین نیازهای کودکان، تجربه موقعیت‌هایی است که منجر به حس اعتماد به نفس در او شود. در گروه‌درمانی سایکودرام امکان تجربه این موفقیت‌ها در قالب ایفای نقش فراهم می‌شود. درواقع در این روش فرد بارها با موقعیت‌های حساسی از زندگی خود، از نزدیک مواجه می‌شود و درصدد تعبیر مجدد این موقعیت‌ها به نحوی کارآمدتر بر‌می‌آید. در این جریان فرد با پالایش و حل تعارض‌های هیجانی و شناختی به نوعی حالت یکپارچگی و وحدت شخصی را به دست می‌آورد و در‌می‌یابد که در موقعیت‌های آسیب‌زا می‌تواند به گونه‌ای مؤثرتر عمل کند که این امر منجر به افزایش عزت‌نفس در وی می‌شود [56].
در فضای امن، افراد می‌توانند به‌راحتی دست به خطر بزنند و در نتیجه عمل خود را مشاهده و ارزیابی کنند. سایکودرام نوعی تخلیه هیجانی است که به بازگشایی مشکلات و ارائه جنبه‌هایی از زندگی می‌پردازد و علاوه بر آن نقش فرد را در روابط بین فردی به حضار نشان می‌دهد. در سایکودرام حوادث گذشته با ترس‌هایش و آینده با امیدهایش به زمان حال انتقال یافته و حل می‌شود که از این روش می‌توان به عنوان درمان کمکی PTSD در کنار سایر روش‌ها، مانند درمان‌های دارویی بهره گرفت.
نتیجه‌گیری
آزمون پژوهش نشان داد که تحلیل کوواریانس یک‌راهه در متغیر علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه (0/001>F=38/360، P) معنادار است. برای فهم چگونگی این تفاوت کافی است میانگین نمرات پس‌آزمون گروه آزمایش و گروه کنترل را از لحاظ متغیر وابسته یادشده با یکدیگر مقایسه کنیم.
با توجه به نتایج مندرج در جدول شماره 3 میانگین پس‌آزمون علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش 37/50 و گروه کنترل 47/10 است که نشان می‌دهد با کنترل پیش‌آزمون، علائم تنیدگی و استرس پس از سانحه گروه آزمایش در پس‌آزمون با گروه کنترل تفاوت معناداری دارد، درنتیجه فرضیه پژوهش تأیید می‌شود.
شواهد متعددی نشان می‌دهند که از جمله عوارض روانی که پس از آسیب و بلایای طبیعی در افراد و به خصوص کودکان نمایان می‌شود، اختلال استرس پس از سانحه است. از جمله نشانه‌های اختلال استرس پس از ضربه می‌توان به دشواری تمرکز، واکنش شدید از جا پریدن، واقعیت‌زدایی، شخصیت باختگی، کاهش آگاهی از محیط، ناتوانی در به یادآوردن جنبه‌های مختلف آسیب، بروز واکنش‌های جسمی، ضعف در توجه و تمرکز، مشکلات حافظه، مشکلاتی در تمامی مؤلفه‌های عصب روان‌شناختی و موارد دیگری اشاره کرد که همگی آن‌ها باعث کاهش سلامت عمومی می‌شوند.
روش‌های مختلف درمانی برای این اختلال وجود دارد که در این پژوهش روش نمایش‌درمانی (سایکودرام) بررسی شد. نمایش، بی‌تردید از کهن‌ترین هنرهاست. همچنین شیوه‌ای بدیع برای پیوند بین دنیای خیال و زندگی واقعی است. در این روش از طریق شیوه‌های مختلف نمایشی، تعارضات شخصیتی و کشمکش‌های روانی فرد بررسی می‌شود. شخص ابعاد روانی مسئله خود را کشف می‌کند و درصدد حل و کنار آمدن با آن بر‌می‌آید.
در این پژوهش تحلیل آماری یافته‌ها و بررسی نتایج و مطابقت و همسو بودن با پژوهش‌های قبلی نشان دادند که روان‌درمانگری نمایشی (سایکودرام) بر کاهش علائم تنیدگی، استرس پس از حادثه و کارکردهای عصب روان‌شناختی دانش‌آموزان پسر مقطع ابتدایی شهرستان زلزله‌زده ثلاث باباجانی مؤثر است و این روش می‌تواند به عنوان درمان کمکی در کنار سایر روش‌های درمانی به کار گرفته شود.
نتایج این پژوهش می‌تواند برای روان‌شناسان، مربیان تئاتر و نمایش، معلمان، مشاوران، برنامه‌ریزان آموزشی کشور، کودکان دچار مشکلات شناختی، دانش‌آموزان و کودکان زلزله‌زده استان کرمانشاه مفید و کارگشا باشد. هر پژوهشی در مراحل مختلف خود با محدودیت‌هایی مواجه می‌شود که بیان آن‌ها در بهبود کیفیت پژوهش‌های مشابه در آینده مؤثر خواهد بود.
محدودیت عمده این پژوهش آن بود که ابزار بومی‌سازی‌شده جدید و متناسب با جامعه و فرهنگ مورد نظر وجود نداشته و برای سنجش میزان علائم PTSD از ترجمه و هنجار‌یابی پرسش‌نامه جدید خارجی مطابق با معیارهای DSM- 5 استفاده شد.
دوره پیگیری نیز به دلیل همین محدودیت؛ یعنی تعطیل شدن دانش‌آموزان و در دسترس نبودن‌شان، امکان انجام نداشت. به دلیل شیوع بالای اختلال استرس پس از سانحه در کودکان زلزله‌زده و هدف بررسی تأثیر‌گذار بودن نمایش‌درمانی بر اختلال PTSD در این کودکان، جامعه آماری بین دانش‌آموزان مقطع ابتدایی انتخاب شد و به دلیل تناسب سنی پروتکل درمانی با افراد بالای 9 سال، سن نمونه‌های پژوهش 12-9 سال بود که نیاز به انجام پژوهش در دیگر رده‌های سنی را نیز نشان می‌دهد.
پیشنهاد می‌شود تحقیقات مشابه همین پژوهش در دیگر شهر‌های زلزله‌زده، مانند سرپل ذهاب و نیز در مناطق درگیر دیگر بلایای طبیعی، مانند شهر‌های درگیر سیل و بین فرهنگ‌های مختلف صورت پذیرد. با توجه به نتایج پژوهش حاضر، اثربخشی این مداخلات روی سایر مشکلات روان‌شناختی و رفتاری مورد بررسی قرار گیرد. در پژوهش‌های بعدی از نمونه‌های هر دو جنسیت دختر و پسر استفاده شود. این شیوه مداخله با تعداد جلسات درمانی بیشتر و دوره طولانی‌تر با پیگیری و در رابطه با سایر مشکلات کودکان نیز انجام شود.
پیشنهاد می‌شود نهاد‌های مربوطه به انجام مداخله‌های روان‌شناختی در مناطق آسیب‌دیده، مانند سازمان بهزیستی، اقدام به برپایی کارگاه‌هایی در زمینه آموزش تکنیک‌های نمایش‌درمانی برای روان‌شناسان کنند و این مداخله‌ها را به صورت فراگیر در دیگر مناطق درگیر با بحران انجام دهند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله رعایت شده است. شرکت‌کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت‌کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن‌ها محرمانه نگه داشته شد. در این پژوهش ضمن اخذ رضایت‌نامه کتبی از شرکت‌کنندگان، تمامی نکات اخلاقی توسط پژوهشگران رعایت شد. کد اخلاقی برای آزمایشات بالینی (IRCT) در این پژوهش با شماره 45312 ثبت شده است.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، نگارش ، ویرایش و بررسی: همه نویسندگان؛ مداخلات: شعیب سبحانی تبار؛ مدیریت پروژه: فریده حمیدی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسنده مسئول، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
در پایان از مجموعه آموزش و پرورش شهرستان ثلاث باباجانی و مدیران مدارس این شهرستان تشکر و قدردانی می‌کنیم.
References
1.Evazi A, Nourbala A, Maysami A. [Comparison of the prevalence of posttraumatic stress disorder, 18 months after the Bam earthquake in two cities of Bam and Kerman (Persian)]. Journal of Rescue and Relief. 2016; 8(1,2):55-67. http://jorar.ir/article-1-254-en.html
2.Nie C, Yang L, Li H. Macro assessment of seismic population vulnerability in China. Progress in Geography. 2012; 31(3):375-82. https://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTotal-DLKJ201203013.htm
3.American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington, DC: American Psychiatric Association; 2013. [DOI:10.1176/appi.books.9780890425596]
4.Yoon S, Kim YK. Neuroendocrinological treatment targets for posttraumatic stress disorder. Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry. 2019; 90:212-22. [DOI:10.1016/j.pnpbp.2018.11.021] [PMID]
5.Caffo E, Belaise C. Psychological aspects of traumatic injury in childre and adolescents. Child and adolescent Psychiatric Clinics of North America. 2003; 12(3):493-535. [DOI:10.1016/S1056-4993(03)00004-X]
6.Kuo HW, Wu SJ, Ma TC, Chiu MC, Chou SY. Posttraumatic symptoms were worst among quake victims with injuries following the Chi-quake in Taiwan. Journal of Psychosomatic Research. 2007; 62(4):495-500. [DOI:10.1016/j.jpsychores.2004.11.012] [PMID]
7.Lee KS, Joo SY, Seo CH, Park JE, Lee BC. Work-related burn injuries and claims for post traumatic stress disorder in Korea. Burns. 2019; 45(2):461-465. [DOI:10.1016/j.burns.2018.08.016] [PMID]
8.Yang YF, Liu XX, Zeng ZQ, Xiang YJ, Liu ZY, Hu XQ, et al. A follow-up study on the post-traumatic stress disorders among middle school students in Wenchuan earthquake region. Zhonghua yu Fang yi xue za zhi [Chinese Journal of Preventive Medicine]. 2011; 45(4):354-8. [PMID]
9.Benjamin J, Sadok VA, Pedro R. Psychiatry Summary; Behavioral Sciences [Rezaei F. Persian trans.]. Tehran: Arjmand Publication; 2018.
10.Darharaj M, Moradi A, Hasani J, Amiri H. [Everyday memory in adolescents with posttraumatic stress disorder before and after treatment: Effectiveness of cognitive behavior therapy (Persian)]. Advances in Cognitive Sciences. 2016; 18(3):56-67. http://icssjournal.ir/article-1-504-en.html
11.Hornor, G. Posttraumatic stress disorder. Journal of Pediatric Health Care. 2013; 27(3):29-38. https://doi.org/10.1016/j.pedhc.2012.07.020
12.Bryant RA, Edwards B, Creamer M, O’Donnell M, Forbes D, Felmingham KL, et al. The effect of post-traumatic stress disorder on refugees ‘parenting and their children’s mental health: A cohort study. Lancet Public Health. 2018; 3:e249-58. [DOI:10.1016/S2468-2667(18)30051-3]
13.Bomyea J, Lang AJ. Accounting for intrusive thoughts in PTSD: Contributions of cognitive control and deliberate regulation strategies. Journal of Affective Disorder. 2016; 192:184-90. [DOI:10.1016/j.jad.2015.12.021] [PMID] [PMCID]
14.Aupperle RL, Melrose AJ, Stein MB, Paulus MP. Executive function and PTSD: disengaging from trauma. Neuropharmacology. 2012; 62(2):686-94. [DOI:10.1016/j.neuropharm.2011.02.008] [PMID] [PMCID]
15.Surcamp JR. applied logotherapy for the treatment of post- traumatic stress disorder in men and women united states army veterans. In partial fulfillment of the requirements for the degree of honors baccalaureate of science in public health honors scholar. Corvallis: Oregon State University Honors College. 2015.
16.Yule W, Smith P, Perrin S. Cognitive Behaviour Therapy for Children and Families. In: Graham PJ, editors. Cognitive behavior therapy for children and families. New York: Cambridge University Press; 2005. [DOI:10.1017/CBO9780511543845.020]
17.Vahida F, Soltaninejad A, Soltaninejad A. Sociological analysis of Bam earthquake. Sociological Studies of Iran. 2013; 2(7):9-23.
18.Asl Mohammad Alizadeh M, Sadralashrafi M, Pourali M, Ishaqi Sardrood SH. Apples and post-earthquake psychological interventions analysis of post-traumatic research. Paper presented at: National Conference on Pathology and Planning of the effects of the August 12 earthquake in East Azerbaijan Province. 31 December- 1 January; Tabriz, Iran, 2013. https://civilica.com/doc/230430/
19.Schuitevoerder S, Rosen JW, Twamley EW, Ayers CR, Sones H, Lohr JB, et al. A meta-analysis of cognitive functioning in older adults with PTSD. Journal of Anxiety Disorders. 2013; 27(6):550-8. [DOI:10.1016/j.janxdis.2013.01.001] [PMID]
20.Henigsberg N, Kalember P, Petrović ZK, Secic A. Neuroimaging research in posttraumatic stress disorder - Focus on amygdala, hippocampus and prefrontal cortex. Progress in Neuro Psychopharmacology and Biological Psychiatry. 2019; 90:37-42. [DOI:10.1016/j.pnpbp.2018.11.003] [PMID]
21.Reddemann L, Piedfort-Marin O. Stabilization in the treatment of complex post-traumatic stress disorders: Concepts and principles. European Journal of Trauma & Dissociation. 2017; 1(1):11-7. [DOI:10.1016/j.ejtd.2017.01.009]
22.Amrayi M . Ten Steps to showcase therapy/display therapy in quitting hypnotic habits. Tehran: Tahora Publications. 2014.
23.Morstad MD. Drama’s role in school counseling [MA. thesis]. London: University of Wisconsin-stout. 2003.
24.Blaner A. Introjection: Psychotherapy by Dramatic Methods; Theatrical Therapy. [H. Haqqshenas, H. Ashkani, Persian trans.]. Tehran: Roshd Publications. 2015.
25.Somov PG. A psychodrama group for substance use relapse prevention training. The Arts in Psychotherapy. 2008; 35(2):151-61. [DOI:10.1016/j.aip.2007.11.002]
26.Suto H, Maeda J. A self psychological therapy tool based on psychodrama methodology. SICE Journal of Control, Measurement, and System Integration. 2018; 11(1):26-31. [DOI:10.9746/jcmsi.11.26]
27.Gatta M, Andrea S, Paolo TC, Giovanni C, Rosaria S, Carolina B, et al. Analytical psychodrama with adolescents suffering from psycho-behavioral disorder: Short-term effects on psychiatric symptoms. The Arts in Psychotherapy. 2010; 37(3):240-7. [DOI:10.1016/j.aip.2010.04.010]
28.Orkibi H, Feniger-Schaal R. Integrative systematic review of psychodrama psychotherapy research: Trends and methodological implications. PLoS One. 2019; 14(2):e0212575. [DOI:10.1371/journal.pone.0212575] [PMID] [PMCID]
29.Kamali N . [Introduction to psychodrama (Persian)]. Tehran: Rayagostar Publishing.2018.
30.Snow S. Ritual/theatre/therapy. In: Lewis P, Jahnson D, editors. Current approaches in drama therapy. Springfield: Chales C Thomas; 2000.
31.Navabi Nejad S. [Theories of group counseling and psychotherapy (Persian)]. Qom: Yaran; 2012.
32.Afarini Y, Hussein E. [The effect of psychodrama on the treatment of depression in patients with improved drug abuse (Persian)]. Knowledge Horizon. 2018; 24(2):96-102. http://hms.gmu.ac.ir/article-1-2883-en.html
33.Bagheri M, Saadat F, Poladi F. [The effect of psychodram on emotional rehabilitation of patients with type I Bipolar Disorder (Persian)]. Journal of Behavioral Sciences Research. 2018; 16(2):175-81. http://rbs.mui.ac.ir/article-1-597-en.html
34.Pourrezaian M. [Clinical evaluation of the effect of psychodrama on the treatment of social anxiety: case study (Persian)]. Journal of Clinical Psychology Studies. 2016; 6(24):29-46. [DOI: 10.22054/JCPS.2016.6513]
35.Sarrami N, Yazdkhasti F, Oreyzi-Samani HR. [The effectiveness of psychodrama with transactional analysis content on emotion regulation and social-adaptive functions in female adolescent with bad parenting (Persian)]. 2018; 9(4):83-94. https://jcp.semnan.ac.ir/article_2927_3fd0f83190e75b02ae320b6b8d9efb25.pdf?lang=en
36.Khubani M, Zadeh Mohammadi A, Gerare J. [The effectiveness of psychodrama on communication and aggression skills in aggressive girls (Persian)]. Journal of Applied Psychology. 2013; 7(4):27-44. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=387889
37.Rogers CA, Kosowicz D. Psychodrama: Conception, evolution, evidence and applications. Australian Counselling Research Journal. 2019; 13(1):30-5. http://www.acrjournal.com.au/resources/assets/journals/Volume-13-Issue-1-2019/Manuscript6%20-%20Evolution%20of%20Psychodrama.pdf
38.Ron Y. Psychodrama’s role in alleviating acute distress: A case study of an open therapy group in a psychiatric inpatient ward. Frontiers in Psychology. 2018; 9:2075. [DOI:10.3389/fpsyg.2018.02075] [PMID] [PMCID]
39.Erbay LG, Reyhani I, Unal S, Ozcan C, Ozgoçer T, Uçar C, et al. Does psychodrama affect perceived stress, anxiety-depression scores and saliva cortisol in patients with depression. Psychodrama and Saliva Cortisol. 2018; 5(10):970-5. [DOI:10.30773/pi.2018.08.11.2] [PMID] [PMCID]
40.Tarashoeva G, Marinova-Djambazova P, Kojuharov H. Effectiveness of psychodrama therapy in patients with panic disorders - final results. International Journal of Psychotherapy. 2017; 21(2):55-66. http://www.fepto.com/wp-content/uploads/Effectiveness_of_Psychodrama_Therapy_in_Patients_w.pdf
41.Dorothea G. Effectiveness of psychodrama group therapy on pupils with mathematics anxiety. Z Psychodrama Soziometr. 2016; 15:197-215. [DOI:10.1007/s11620-015-0299-4]
42.Celano CM, Beale EE, Mastromauro CA, Stewart JG, Millstein RA, Auerbach RP, Bedoya CA, et al. Psychological interventions to reduce suicidality in high risk patients with major depression: a randomized controlled trial. Psychological Medicine. 2017; 47(5):810-21. [DOI:10.1017/S0033291716002798] [PMID] [PMCID]
43.American Psychiatric Association. The diagnostic and statistical manual of mental disorders. Philadelphia: American Psychiatric Association; 2013.
44.Osorio FL, Silva Thiago DA, Santos Rafael GD, Chagas Marcos HN, Chagas Natalia MS, Sanches RF et al . Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM-5 (PCL-5): transcultural adaptation of the Brazilian version. Archives of Clinical Psychiatry. 2017; 44(1):10-19.[DOI:10.1590/0101-60830000000107]
45.Hawkar I, Verena E, Claudia C, Azad AI, Frank N. The Validity of Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM-5 (PCL-5) as Screening instrument with Kurdish and Arab displaced populations living in the Kurdish region of iraq. BMC Psychiatry. 2018; 18:259. [DOI:10.1186/s12888-018-1839-z] [PMID] [PMCID]
46.Ibrahim H, Ertl V, Catani C, Ismail AA, Neuner F. The validity of Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM-5 (PCL-5) as screening instrument with Kurdish and Arab displaced populations living in the Kurdistan region of Iraq. BMC Psychiatry. 2018; 18:259. [DOI:10.1186/s12888-018-1839-z] [PMID] [PMCID]
47.Wortmann, JH, Alexander HJ, Weathers FW, Resick PA, Dondanville KA, Hall-Clark, B, et al. Psychometric analysis of the PTSD Checklist-5 (PCL-5) among treatment-Seeking military Service members. Psychological Assessment. 2016; 28(11):1392-403. [DOI:10.1037/pas0000260] [PMID]
48.Hadi Zadeh MH, Farzadi N. [Practical Guide to the DSM_5 Psychiatric Disorders Interview (Persian)]. Tehran: Savalan; 2018.
49.Sadeghi A, Hosseinpour M. Evaluation of the effectiveness of psychodrama theater therapy on reducing aggression and increasing the expression of female high school students in Izeh in the academic year of 1996-97. Paper presented at: Second International Conference on Psychology, Consultation, Education. 22 November 2018; Mashhad, Iran. https://en.civilica.com/l/9595/
50.Cheraghi M. Determining the effectiveness of psychodrama on reducing aggression and violence and increasing self-control of young people in Abdanan in 2016. Paper presented at: Fourth World Conference and First National Conference on Modern Research in Iran and the World in: Psychology, Educational Sciences, Law, Social Sciences. 18 May 2019; Shiraz, Iran. https://search.ricest.ac.ir/inventory/36/92317.htm
51.Shokraneh A, Neshat Dost H, Abedi M, Talebi H. [The effect of psychodrama on body mass index, self-esteem and cognitive-emotion regulation in obese female children (Persian)]. Journal of Behavioral Sciences Research. 2016; 14(3):331-8. http://rbs.mui.ac.ir/article-1-484-en.html
52.Sepanta M, Qamrani A, Hashimi M. The effect of psychodrama on role-playing method on reducing depression in blind male students. Third National Conference on Psychology and Behavioral Sciences, Tehran: Narkish Information Institute. 2015.
53.Terzioglu C, Ozkan B. Psychodrama and the Emotional State of Women Dealing with Infertility. Sexuality and Disability. 2018; 36(3):87-99. [DOI:10.1007/s11195-017-9514-8]
54.Landy RJ, Mclellan L, Mcmullian S. The educational of the drama therapists: In search of guide. Journal of the Arts in Psychotherapy. 2005; 32(4):272-92. [DOI:10.1016/j.aip.2005.02.005]
55.Hinshelwood RD. The early experimenters with groups. Journal of Group Analysis, 2004; 37:323-33. [DOI:10.1177/533316404042850]
56.Ahmadi Froushani SH, Yazdkhasti F, Arizi HR. [The effect of psychodrama with spiritual content on students’ happiness, enjoyment and mental health (Persian)]. Journal of Applied Psychology. 2013; 2(26):7-23. https://apsy.sbu.ac.ir/article_95924.html
1.Evazi A, Nourbala A, Maysami A. [Comparison of the prevalence of posttraumatic stress disorder, 18 months after the Bam earthquake in two cities of Bam and Kerman (Persian)]. Journal of Rescue and Relief. 2016; 8(1,2):55-67. http://jorar.ir/article-1-254-en.html
2.Nie C, Yang L, Li H. Macro assessment of seismic population vulnerability in China. Progress in Geography. 2012; 31(3):375-82. https://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTotal-DLKJ201203013.htm
3.American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington, DC: American Psychiatric Association; 2013. [DOI:10.1176/appi.books.9780890425596]
4.Yoon S, Kim YK. Neuroendocrinological treatment targets for posttraumatic stress disorder. Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry. 2019; 90:212-22. [DOI:10.1016/j.pnpbp.2018.11.021] [PMID]
5.Caffo E, Belaise C. Psychological aspects of traumatic injury in childre and adolescents. Child and adolescent Psychiatric Clinics of North America. 2003; 12(3):493-535. [DOI:10.1016/S1056-4993(03)00004-X]
6.Kuo HW, Wu SJ, Ma TC, Chiu MC, Chou SY. Posttraumatic symptoms were worst among quake victims with injuries following the Chi-quake in Taiwan. Journal of Psychosomatic Research. 2007; 62(4):495-500. [DOI:10.1016/j.jpsychores.2004.11.012] [PMID]
7.Lee KS, Joo SY, Seo CH, Park JE, Lee BC. Work-related burn injuries and claims for post traumatic stress disorder in Korea. Burns. 2019; 45(2):461-465. [DOI:10.1016/j.burns.2018.08.016] [PMID]
8.Yang YF, Liu XX, Zeng ZQ, Xiang YJ, Liu ZY, Hu XQ, et al. A follow-up study on the post-traumatic stress disorders among middle school students in Wenchuan earthquake region. Zhonghua yu Fang yi xue za zhi [Chinese Journal of Preventive Medicine]. 2011; 45(4):354-8. [PMID]
9.Benjamin J, Sadok VA, Pedro R. Psychiatry Summary; Behavioral Sciences [Rezaei F. Persian trans.]. Tehran: Arjmand Publication; 2018.
10.Darharaj M, Moradi A, Hasani J, Amiri H. [Everyday memory in adolescents with posttraumatic stress disorder before and after treatment: Effectiveness of cognitive behavior therapy (Persian)]. Advances in Cognitive Sciences. 2016; 18(3):56-67. http://icssjournal.ir/article-1-504-en.html
11.Hornor, G. Posttraumatic stress disorder. Journal of Pediatric Health Care. 2013; 27(3):29-38. https://doi.org/10.1016/j.pedhc.2012.07.020
12.Bryant RA, Edwards B, Creamer M, O’Donnell M, Forbes D, Felmingham KL, et al. The effect of post-traumatic stress disorder on refugees ‘parenting and their children’s mental health: A cohort study. Lancet Public Health. 2018; 3:e249-58. [DOI:10.1016/S2468-2667(18)30051-3]
13.Bomyea J, Lang AJ. Accounting for intrusive thoughts in PTSD: Contributions of cognitive control and deliberate regulation strategies. Journal of Affective Disorder. 2016; 192:184-90. [DOI:10.1016/j.jad.2015.12.021] [PMID] [PMCID]
14.Aupperle RL, Melrose AJ, Stein MB, Paulus MP. Executive function and PTSD: disengaging from trauma. Neuropharmacology. 2012; 62(2):686-94. [DOI:10.1016/j.neuropharm.2011.02.008] [PMID] [PMCID]
15.Surcamp JR. applied logotherapy for the treatment of post- traumatic stress disorder in men and women united states army veterans. In partial fulfillment of the requirements for the degree of honors baccalaureate of science in public health honors scholar. Corvallis: Oregon State University Honors College. 2015.
16.Yule W, Smith P, Perrin S. Cognitive Behaviour Therapy for Children and Families. In: Graham PJ, editors. Cognitive behavior therapy for children and families. New York: Cambridge University Press; 2005. [DOI:10.1017/CBO9780511543845.020]
17.Vahida F, Soltaninejad A, Soltaninejad A. Sociological analysis of Bam earthquake. Sociological Studies of Iran. 2013; 2(7):9-23.
18.Asl Mohammad Alizadeh M, Sadralashrafi M, Pourali M, Ishaqi Sardrood SH. Apples and post-earthquake psychological interventions analysis of post-traumatic research. Paper presented at: National Conference on Pathology and Planning of the effects of the August 12 earthquake in East Azerbaijan Province. 31 December- 1 January; Tabriz, Iran, 2013. https://civilica.com/doc/230430/
19.Schuitevoerder S, Rosen JW, Twamley EW, Ayers CR, Sones H, Lohr JB, et al. A meta-analysis of cognitive functioning in older adults with PTSD. Journal of Anxiety Disorders. 2013; 27(6):550-8. [DOI:10.1016/j.janxdis.2013.01.001] [PMID]
20.Henigsberg N, Kalember P, Petrović ZK, Secic A. Neuroimaging research in posttraumatic stress disorder - Focus on amygdala, hippocampus and prefrontal cortex. Progress in Neuro Psychopharmacology and Biological Psychiatry. 2019; 90:37-42. [DOI:10.1016/j.pnpbp.2018.11.003] [PMID]
21.Reddemann L, Piedfort-Marin O. Stabilization in the treatment of complex post-traumatic stress disorders: Concepts and principles. European Journal of Trauma & Dissociation. 2017; 1(1):11-7. [DOI:10.1016/j.ejtd.2017.01.009]
22.Amrayi M . Ten Steps to showcase therapy/display therapy in quitting hypnotic habits. Tehran: Tahora Publications. 2014.
23.Morstad MD. Drama’s role in school counseling [MA. thesis]. London: University of Wisconsin-stout. 2003.
24.Blaner A. Introjection: Psychotherapy by Dramatic Methods; Theatrical Therapy. [H. Haqqshenas, H. Ashkani, Persian trans.]. Tehran: Roshd Publications. 2015.
25.Somov PG. A psychodrama group for substance use relapse prevention training. The Arts in Psychotherapy. 2008; 35(2):151-61. [DOI:10.1016/j.aip.2007.11.002]
26.Suto H, Maeda J. A self psychological therapy tool based on psychodrama methodology. SICE Journal of Control, Measurement, and System Integration. 2018; 11(1):26-31. [DOI:10.9746/jcmsi.11.26]
27.Gatta M, Andrea S, Paolo TC, Giovanni C, Rosaria S, Carolina B, et al. Analytical psychodrama with adolescents suffering from psycho-behavioral disorder: Short-term effects on psychiatric symptoms. The Arts in Psychotherapy. 2010; 37(3):240-7. [DOI:10.1016/j.aip.2010.04.010]
28.Orkibi H, Feniger-Schaal R. Integrative systematic review of psychodrama psychotherapy research: Trends and methodological implications. PLoS One. 2019; 14(2):e0212575. [DOI:10.1371/journal.pone.0212575] [PMID] [PMCID]
29.Kamali N . [Introduction to psychodrama (Persian)]. Tehran: Rayagostar Publishing.2018.
30.Snow S. Ritual/theatre/therapy. In: Lewis P, Jahnson D, editors. Current approaches in drama therapy. Springfield: Chales C Thomas; 2000.
31.Navabi Nejad S. [Theories of group counseling and psychotherapy (Persian)]. Qom: Yaran; 2012.
32.Afarini Y, Hussein E. [The effect of psychodrama on the treatment of depression in patients with improved drug abuse (Persian)]. Knowledge Horizon. 2018; 24(2):96-102. http://hms.gmu.ac.ir/article-1-2883-en.html
33.Bagheri M, Saadat F, Poladi F. [The effect of psychodram on emotional rehabilitation of patients with type I Bipolar Disorder (Persian)]. Journal of Behavioral Sciences Research. 2018; 16(2):175-81. http://rbs.mui.ac.ir/article-1-597-en.html
34.Pourrezaian M. [Clinical evaluation of the effect of psychodrama on the treatment of social anxiety: case study (Persian)]. Journal of Clinical Psychology Studies. 2016; 6(24):29-46. [DOI: 10.22054/JCPS.2016.6513]
35.Sarrami N, Yazdkhasti F, Oreyzi-Samani HR. [The effectiveness of psychodrama with transactional analysis content on emotion regulation and social-adaptive functions in female adolescent with bad parenting (Persian)]. 2018; 9(4):83-94. https://jcp.semnan.ac.ir/article_2927_3fd0f83190e75b02ae320b6b8d9efb25.pdf?lang=en
36.Khubani M, Zadeh Mohammadi A, Gerare J. [The effectiveness of psychodrama on communication and aggression skills in aggressive girls (Persian)]. Journal of Applied Psychology. 2013; 7(4):27-44. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=387889
37.Rogers CA, Kosowicz D. Psychodrama: Conception, evolution, evidence and applications. Australian Counselling Research Journal. 2019; 13(1):30-5. http://www.acrjournal.com.au/resources/assets/journals/Volume-13-Issue-1-2019/Manuscript6%20-%20Evolution%20of%20Psychodrama.pdf
38.Ron Y. Psychodrama’s role in alleviating acute distress: A case study of an open therapy group in a psychiatric inpatient ward. Frontiers in Psychology. 2018; 9:2075. [DOI:10.3389/fpsyg.2018.02075] [PMID] [PMCID]
39.Erbay LG, Reyhani I, Unal S, Ozcan C, Ozgoçer T, Uçar C, et al. Does psychodrama affect perceived stress, anxiety-depression scores and saliva cortisol in patients with depression. Psychodrama and Saliva Cortisol. 2018; 5(10):970-5. [DOI:10.30773/pi.2018.08.11.2] [PMID] [PMCID]
40.Tarashoeva G, Marinova-Djambazova P, Kojuharov H. Effectiveness of psychodrama therapy in patients with panic disorders - final results. International Journal of Psychotherapy. 2017; 21(2):55-66. http://www.fepto.com/wp-content/uploads/Effectiveness_of_Psychodrama_Therapy_in_Patients_w.pdf
41.Dorothea G. Effectiveness of psychodrama group therapy on pupils with mathematics anxiety. Z Psychodrama Soziometr. 2016; 15:197-215. [DOI:10.1007/s11620-015-0299-4]
42.Celano CM, Beale EE, Mastromauro CA, Stewart JG, Millstein RA, Auerbach RP, Bedoya CA, et al. Psychological interventions to reduce suicidality in high risk patients with major depression: a randomized controlled trial. Psychological Medicine. 2017; 47(5):810-21. [DOI:10.1017/S0033291716002798] [PMID] [PMCID]
43.American Psychiatric Association. The diagnostic and statistical manual of mental disorders. Philadelphia: American Psychiatric Association; 2013.
44.Osorio FL, Silva Thiago DA, Santos Rafael GD, Chagas Marcos HN, Chagas Natalia MS, Sanches RF et al . Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM-5 (PCL-5): transcultural adaptation of the Brazilian version. Archives of Clinical Psychiatry. 2017; 44(1):10-19.[DOI:10.1590/0101-60830000000107]
45.Hawkar I, Verena E, Claudia C, Azad AI, Frank N. The Validity of Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM-5 (PCL-5) as Screening instrument with Kurdish and Arab displaced populations living in the Kurdish region of iraq. BMC Psychiatry. 2018; 18:259. [DOI:10.1186/s12888-018-1839-z] [PMID] [PMCID]
46.Ibrahim H, Ertl V, Catani C, Ismail AA, Neuner F. The validity of Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM-5 (PCL-5) as screening instrument with Kurdish and Arab displaced populations living in the Kurdistan region of Iraq. BMC Psychiatry. 2018; 18:259. [DOI:10.1186/s12888-018-1839-z] [PMID] [PMCID]
47.Wortmann, JH, Alexander HJ, Weathers FW, Resick PA, Dondanville KA, Hall-Clark, B, et al. Psychometric analysis of the PTSD Checklist-5 (PCL-5) among treatment-Seeking military Service members. Psychological Assessment. 2016; 28(11):1392-403. [DOI:10.1037/pas0000260] [PMID]
48.Hadi Zadeh MH, Farzadi N. [Practical Guide to the DSM_5 Psychiatric Disorders Interview (Persian)]. Tehran: Savalan; 2018.
49.Sadeghi A, Hosseinpour M. Evaluation of the effectiveness of psychodrama theater therapy on reducing aggression and increasing the expression of female high school students in Izeh in the academic year of 1996-97. Paper presented at: Second International Conference on Psychology, Consultation, Education. 22 November 2018; Mashhad, Iran. https://en.civilica.com/l/9595/
50.Cheraghi M. Determining the effectiveness of psychodrama on reducing aggression and violence and increasing self-control of young people in Abdanan in 2016. Paper presented at: Fourth World Conference and First National Conference on Modern Research in Iran and the World in: Psychology, Educational Sciences, Law, Social Sciences. 18 May 2019; Shiraz, Iran. https://search.ricest.ac.ir/inventory/36/92317.htm
51.Shokraneh A, Neshat Dost H, Abedi M, Talebi H. [The effect of psychodrama on body mass index, self-esteem and cognitive-emotion regulation in obese female children (Persian)]. Journal of Behavioral Sciences Research. 2016; 14(3):331-8. http://rbs.mui.ac.ir/article-1-484-en.html
52.Sepanta M, Qamrani A, Hashimi M. The effect of psychodrama on role-playing method on reducing depression in blind male students. Third National Conference on Psychology and Behavioral Sciences, Tehran: Narkish Information Institute. 2015.
53.Terzioglu C, Ozkan B. Psychodrama and the Emotional State of Women Dealing with Infertility. Sexuality and Disability. 2018; 36(3):87-99. [DOI:10.1007/s11195-017-9514-8]
54.Landy RJ, Mclellan L, Mcmullian S. The educational of the drama therapists: In search of guide. Journal of the Arts in Psychotherapy. 2005; 32(4):272-92. [DOI:10.1016/j.aip.2005.02.005]
55.Hinshelwood RD. The early experimenters with groups. Journal of Group Analysis, 2004; 37:323-33. [DOI:10.1177/533316404042850]
56.Ahmadi Froushani SH, Yazdkhasti F, Arizi HR. [The effect of psychodrama with spiritual content on students’ happiness, enjoyment and mental health (Persian)]. Journal of Applied Psychology. 2013; 2(26):7-23. https://apsy.sbu.ac.ir/article_95924.html
نوع مطالعه: پژوهشي اصيل |
موضوع مقاله:
روانپزشکی و روانشناسی
دریافت: 1398/6/28 | پذیرش: 1399/3/19 | انتشار: 1399/10/12
دریافت: 1398/6/28 | پذیرش: 1399/3/19 | انتشار: 1399/10/12
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران
تهران، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی ایران
تلفن دانشگاه : 02166506899
تلفن ناشر : 02145355000 - 02145355555
وبسایت: http://ijpcp.iums.ac.ir
ایمیل: ijpcp@iums.ac.ir
