مقدمه

دستیاران پزشکی محیطی- شغلی¹ در دوره آموزشی دستیاری، در مورد بیماری­های مرتبط با محیط کار آموزش می­بینند و ازجمله مهم­ترین این دوره­های آموزشی، آموزش یک­ماهه در بخش روانپزشکی است. مقاله حاضر با تأکید بر اهمیت بهداشت صنعتی²، گزارشی است از بازدید از کارخانه نیک­کالا. در این کارخانه سعی می­شود بهداشت روان صنعتی به­صورت علمی، با هدایت انستیتو روانپزشکی تهران و کمک انجمن ارتقای بهداشت روان³ یا «ابر» تأمین شود.

تاریخچه

از سال 1974 میلادی، کشورهای عضو سازمان جهانی بهداشت⁴ (WHO) به عوامل روانی- اجتماعی مؤثر در امر سلامت توجه بیشتری کردند. در آن تاریخ WHO به مدیرکل این سازمان مأموریت داد که به منظور بررسی نقش عوامل روانی- اجتماعی و ارایه پیشنهادهایی برای تقویت فعالیت­های سازمان در این زمینه، برخی برنامه‌های میان‌رشته‌ای را سازمان‌دهی کند (البطوی⁵، کالیمو⁶ و کوپر⁷، 1987). از جمله این برنامه­های میان­رشته­ای می­توان به همکاری میان متخصصان روانپزشکی و متخصصان پزشکی کار، برای تأمین بهداشت روان صنعتی در محیط­های کاری اشاره کرد.

امروزه نقش عوامل روانی- اجتماعی در ایجاد بیماری­ها و پیرو آن در امر پیش­گیری و تأمین سلامت بسیار جدی است. این عوامل به دلیل اثرگذاری بر سلامت کلی جمعیت شاغل، در علوم بهداشتی به­طور عام و در بهداشت صنعتی به­طور خاص نقش اساسی دارند. متأسفانه شناسایی و مهار عوامل روانی- اجتماعی محیط کار که آثاری ناخوشایند بر سلامت دارند، در همه دنیا از سوی مسئولان بهداشت شغلی، کمتر مورد توجه قرار گرفته است،گرچه به­تدریج توجه به این موضوع افزایش می­­یابد.

گزارش بازدید ازکارخانه نیک­کالا

کارخانه نیک‌کالا یک کارخانه خصوصی تولید بخاری‌های گازسوز است. سلامت جسمانی و روانی کارکنان این کارخانه برای مدیریت آن بسیار مهم است و این امر از شعارها و تابلوهای نصب­شده روی دیوارها (برای نمونه «فکر کن» یا «خوشبختی یعنی تسلیم­نشدن در برابر بدبختی») آشکار است. انجمن ارتقای بهداشت روان (ابر) در این کارخانه از سال 1387 درباره بهداشت روان کارکنان فعالیت می­کند و یک روانپزشک از سوی این انجمن، به­صورت هفتگی در کارخانه حضور دارد. ابر انجمن غیردولتی و مستقلی است که با هدف ارتقای سلامت روان از وزارت کشور مجوز گرفته است. از جمله فعالیت­های این انجمن، راه­اندازی درمانگاه روانپزشکی، مشاوره و بهداشت روان، مشاوره فردی و گروهی برای کارکنان و خانواده‌های آنان، برگزاری کارگاه‌های گوناگون در زمینه بهداشت روان، تنظیم بروشور برای آموزش غیرحضوری کارکنان و خانواده‌های ایشان و تلاش برای کاهش مصرف سیگار و مواد مخدر در میان کارکنان است.

در این کارخانه شیفت کاری⁸ وجود ندارد. ساعت کار ثابت و از 7:45 تا 16:30 است. یافته­های پژوهشی نشان داده است شیفت کاری باعث ایجاد مشکلات جسمانی و روانی گوناگونی مانند فشار خون بالا، مشکلات گوارشی و اعتیاد به مواد مخدر می‌شود (روزنشتاک¹، کولن²، برودکین³ و ردلیچ⁴، 2005). بنابراین مشکلات یادشده در این کارخانه می‌تواند نسبت به دیگر محیط‌های صنعتی کمتر باشد. اقداماتی مانند دادن پاداش و بن‌ کارگری، دو هفته مرخصی سالانه در مردادماه و دو هفته در نوروز، افزون بر مرخصی استحقاقی، سرویس رفت و برگشت برای کارکنان و خانواده‌ها برای شرکت در کارگاه‌های بهداشت روان و... نیز می‌توانند در ارتقای سلامت روان کارکنان کارخانه مؤثر باشند. به گفته روان­پزشک کارخانه، بیشتر کارکنان از فضای کارخانه راضی هستند؛ البته درصدکمی از نارضایتی در محیط­های کاری طبیعی است، زیرا اگرچه شخصیت نقش چندانی در رضایت شغلی ندارد، در افراد با شخصیت ناراضی ممکن است نارضایتی شغلی نیز وجود داشته باشد (فارنهام⁵، پتریدس⁶، جکسون⁷ وکوتر⁸، 2002).

آمار اعتیاد به مواد مخدر در این کارخانه بسیار پایین است و برای کاهش آن تلاش­های زیادی شده است؛ برای نمونه در این کارخانه اعتیاد نوعی بیماری در نظر گرفته می­شود، بنابراین افراد معتاد اخراج نمی­شوند، بلکه برای درمان ارجاع می‌شوند. موهر⁹، هی¹⁰ و لنکستر¹¹ (2005) بر این باورند که مشاوره روانپزشکی (فردی و گروهی)، پرداخت پاداش برای ترک سیگار و درمان دارویی برای کاهش اعتیاد به نیکوتین، در سازمان­های صنعتی کارآمد است.

فعالیت باارزش دیگر در این کارخانه، سرند و بررسی استرس و رضایت­مندی کارکنان است؛ پرسش‌نامه­های مربوط نیز در پرونده­ها موجود است. ابتدای تشکیل درمانگاه در این کارخانه، مراجعه کارکنان وخانواده ایشان به روانپزشک کم ‌و همراه با پنهان­کاری و نگرانی بوده است، ولی با بالارفتن آگاهی و تغییر نگرش آنها در این مورد که مراجعه به روانپزشک، لزوماً به معنی بیماری روانی نیست، در حال حاضر مراجعه به روان­پزشک بسیار زیاد شده است، به‌طوری‌که بیشتر افراد این کارخانه به­صورت ارادی و داوطلبانه، دارای پرونده روانپزشکی هستند. این تغییر نگرش، می‌تواند پیامد آموزش‌ها و کارگاه­های برگزارشده باشد. بر اساس تجربه‌های روانپزشک کارخانه و پرونده‌های بهداشتی کارکنان، شایع‌ترین مشکلات کارکنان و خانواده ایشان در مراجعه به روانپزشک عبارت بوده است از: افسردگی¹²، مشکل ارتباطی با دیگران (همسر، همکار و...)، اختلال وسواسی اجباری¹³، مشکل تربیتی فرزند، مشکلات جنسی، استرس و اختلال شخصیت¹⁴. یافته‌های پژوهشی نشان داده است شایع‌ترین اختلال روانپزشکی در محیط­های کاری، افسردگی بوده است (روزنشتاک و همکاران، 2005).

کارگاه­های برگزارشده برای ارتقای سلامت روان کارکنان، روزهای پنج­شنبه -که کارخانه تعطیل است- برگزار می‌شود. شرکت در این کارگاه­ها اختیاری است و افزون بر اختصاص سرویس رفت و برگشت برای شرکت‌کنندگان، شرکت در این کلاس­ها اضافه‌کاری در نظر گرفته می‌شود. موضوع این کارگاه­ها بیشتر مهارت­های ارتباطی، هم­چنین مهارت­های حل مسأله، مدیریت زمان، مهارت­های فرزندپروری، اضطراب¹⁵ و افسردگی است. یافته‌های پژوهشی نشان داده است این نوع کارگاه­ها به کاهش مشکلات ذهنی و روانی مرتبط با کار کمک می‌کند (روزنشتاک و همکاران، 2005؛ روم¹⁶، 2007).

فضای سبز حیاط کارخانه بسیار جلب توجه می‌کند. به گفته مسئول بهداشت حرفه‌ای کارخانه، سالانه برای زیبا نگهداشتن فضای سبز هزینه زیادی می‌شود، که البته در بهبود روحیه کارکنان مؤثر است. در حیاط کارخانه یک مسجد بزرگ و زیبا وجود دارد، که طبقه بالای آن آمفی‌تئاتر است و سمینارهای علمی، خانوادگی و مراسم مذهبی در آنجا برگزار می‌شود. بدون تردید ایجاد فضای مذهبی و روحانی در این مکان، عامل مهمی در بهبود سلامت جسمانی و روانی کارکنان و خانواده­هاست (کوئینک¹⁷، 2004).  [1]

در خط تولید کارخانه و در قسمت پرس قطعات، سروصدا وجود دارد. با توجه به مدارک کارخانه، سروصدای خط تولید بالاتر از حد مجاز نبود، ولی بیشتر و در برخی موارد، همه کارکنان محافظ گوش¹⁸ و درپوش گوش¹⁹ در اختیار داشتند، که کاربرد آن هماهنگ با قوانین، اجباری نبود. یافته­های پژوهشی نشان داده است سروصدای زیاد در محیط کار، افزون بر کاهش شنوایی و دیگر مشکلات جسمی، سبب افسردگی و اضطراب نیز می‌شود (روزنشتاک و همکاران، 2005). بررسی­های واحد بهداشت حرفه­ای این کارخانه، شایع­ترین مشکلات پزشکی کار را آلودگی صوتی و پس از آن اختلال­های عضلانی- اسکلتی¹ دانسته­اند، ولی با توجه به نظارت سخت‌گیرانه برای استانداردبودن رنگ و لعاب­ها، رعایت امور مربوط به‌ برگه اطلاعات ایمنی مواد² (MSDS)، کنترل­های مهندسی مانند تهویه­ها و کاربرد ماسک­های تنفسی³ فردی، آلودگی شیمیایی کم است.

بررسی فوری کارکنان حادثه­دیده (شغلی و غیرشغلی)، از نظر علل روانی ایجاد حادثه، اثر روان­شناختی حادثه روی فرد و توانایی ادامه کار وی در کارخانه، از اقدامات انجمن ابر است. از دیگر اقدامات این انجمن، فراهم‌آوردن امکان اهدای خون داوطلبانه کارکنان است. یافته­های پژوهشی نشان داده­اند اهدای خون افزون بر سودمندی جسمانی، اثر مفید روانی (مانند تقویت حس نوع­دوستی و هم­دلی) نیز دارد (ون‌جارس‌ولد⁴ و پول⁵، 2002).

به دلیل تأمین علمی بهداشت روان صنعتی در این کارخانه، پیشنهاد می­شود الگوی به­کاررفته در این کارخانه، در اختیار جامعه علمی و صنعتی کشور قرار گیرد، تا عوامل مخل بهداشت روانی- اجتماعی در محیط­های کاری کنترل شود.

سپاسگزاری